10 Feb 2007

Milton Friedman



New Page 1

میلتۆن فریدمان

بةدريَذايى سىَ سةدةى رِابردوو ضوار ئابووريناس بة هؤى هزر و بير و كارةكانى خؤيان توانيويانة رِةوتى ميَذوويى جيهان بطؤرِن. يةكيَك لةو ضوار زانا و بيرمةندة طةورةية لة ماوةى رِابردوو لة تةمةنى 94 سالَيدا كؤضى دواييى كرد.

ميلتؤن فريدمةن خاوةنى خةلَاتى نؤبل لة سةرةتا دا وةكوو يةكيَك لةو كةسانةى كة رِةخنةى لة قوتابخانةى جؤن ماينارد كينز دةطرت ناوبانطى بة دةستهييَنا. كينز هةولَيدةدا لة نيوان كارل ماركس وسيستةمى ئابووريى سةرمايةدارى رِيَطة ضارةيةكى سيَيةم بدؤزيَتةوة. لة سالَانى 1930 زايينى قةيرانى ئابوورى و بيَكارى لة بةرزترين حالَةتى خؤى دابوو, لة ئةمريكاوة بؤ ئةورِووثا و ولاََتانى ديكةى ثيَشكةوتوو ثةرةى سةندبوو و بىَ بازارِى ئابوورى ببووة قةيرانيَكى جيهانى, ئةمة رِيَك لةو كاتةدا بوو كة بؤلشظيكةكان لة رِووسيا جلةوى دةسةلَاتيان طرتبووة دةست, دةزطاو و ميدياكانى ئةوان ثروثاطةندةيان بؤ ئةوة دةكرد كة طواية بة ثيَى قسةكانى كارل ماركس لة كؤتاييدا سيستةمى سةرمايةدارى هةرةس دةهيَنىَ و دةرِوخيَت . كارل ماركس لة بلَاوكراوةكانى خؤيدا ستايشى سيستةم و بنةماى سةرمايةدارى وةكوو قؤناغيَك لة قؤناغةكانى كاملَبوون لة كؤتاييدا بةرةو سؤشياليزم و كؤمؤنيزم هةنطاو دةنيَت , ئةو ثيَى وابوو سيستةمى سةرمايةدارى بة هؤى ثارادؤكس و دذايةتى ستراكضةرى و سيستةماتيكى خؤى نا سةقامطيرة و تووشى لة ناو ضوون دةبيَت. ئادام سميت كة دةكريَت بليَين بنياتنةرى زانستى ئابووريى نويَية نزيكةى سةد سال بةر لة ناودار بوونى ماركس لة سالَى 1776 كتيَبى "سةروةتى نةتةوةكان"ى نووسيوة. زانستى ئابووريى نوىَ كةم تا زؤر لة سةر بنةماى كتيَبى سميت و ئةو رِةخنانةى كة لة سةر ئةوكتيَبة نوسراون,بونيات نراوة.

زؤر كةسايةتى ديكة لة ئاسمانى ئةدةبياتى ئابوورى بة درةوشاوةيى ماونةتةوة بةلَام ئةم ضوار ئابووريناسة , بةثيَى ليَكؤلينةوةى هةنديَك لة ليَكؤلةرةوةكانى ئةم بوارة, كاراكتةرة سةرةكييةكانى وتوويَذ و مشتومرِ و طؤرانكارى و وةرضةرخانى سةرسورهِيَنةرى ئابوورى و سياسى لة سىَ سةدةى رِابردوون. كؤضى ميلتؤن فريدمةن هةوالَ و مانشيَتى زؤربةى رِؤذنامة ناودارةكانى جيهان بوو. هؤى ئةو هةموو سةرنجدان و هةلَوةستة لةسةركردنةى مامؤستايةكى ئابوورى دةبىَ لة ثةيوةندى لةطةل بؤضوون ونووسينةكانى ئةو لةطةل طرنطترين رِووداوةكانى سةدةى بيستةم ليَى بكؤلدريَتةوة (وةكوو رِووخانى سيستةمى كؤمؤنيزم و سةركةوتنى سياسةتة ئابوورييةكانى سةرؤك رِيَطان و مارطاريَت تاضةر و لةكؤتاييشدا بة جيهانى بوونى ئابووريى و ئاسةوارة جيهانييةكانى طلؤباليزةيشن).

ثةيوةندى نيَوان بيروبؤضوونةكانى كينز و ئةو شتةى كة لة ليَكدانةوة و شرؤظةكانى ماركسى بؤى بة ميرات ماوةتةوة تاوةكوو ئيَستاش هةر جيَطاى مشتومرِة.هةنديَك لة تويَذةرةكان لةو برِوايةدان كة كينز وةكوو ثيَويست لة بارةى ليَكدانةوةى ماركس سةبارةت بة يةكطرتوويى ثيَكهاتةى سيستةمى سةرمايةدارى هةقى خؤى نةداوةتةوة بة بؤضوونى ئةوان ئةو سياسةتانةى كة لة ئةمريكالة سةر ثيَشنيارى كينز لة لايةن رِوزظيَلت سةرؤكى ئةوساى حكوومةتى ئةمريكا جيَبةجىَ كراو ئةمريكاى رِزطار كرد سةرضاوةكةى بؤ ليَكدانةوةكانى ماركسييةكان دةطةِريَتةوة كة ثيَيان واية دةولةت دةبىَ دةست لة كاروبارى ئابوورى وةربدات و لة رِاستيدا بة ثيَى ئةم بؤضوونة هؤكارى سةرةكى بةردةوامبوونى سيستةمى سةرمايةدارى هةمان ئةو ضارةسةرية كة كينز لة بارةى نةخؤشى سةرمايةدارى لة رِوانطةى ماركسةوة ئامادةى كردبوو ئةم باس و خواستة هيَشتا هةر بةردةوامة و دادوةرى كؤتاى و دوابرِيار ثيَويستى بة ليَكؤلينةوةى زياتر و قوولَتر هةية.

بةهةر حالَ ئةطةر ضى ميراتطرى كينز لة ماركس هيَشتا هةر جيَطةى مشتومرِ بيَت بةلَام سةبارةت بة ثةيوةندى مةعنةوى نيَوان بير و بؤضوون و نووسينةكانى فريدمةن و ئادام سميت كةمتر مشتومرِ دةكريَت.

فريدمةن رِؤلةى بةوةفاى ئادام سميت بوو, ئةو توانى بابةتةبنةرِةتييةكانى بيروبؤضوونةكانى ئادام سميت لة سةدةى هةذدةيةمةوة بؤ جيهانى سةدةى بيستةم و بيست و يةكةم بطوازيَتةوة و دووبارة شيكردنةوة يان لة سةر بكات , تةنها خودى ئةم كارة دةتوانىَ خؤى لة خؤيدا ناوبانط بؤ ئةو زاتة دروست بكات, بةلَام فريدمةن لة زؤريَك لة بابةتة تازةكانى زانستى ئابوورى وةكوو هةلَاوةسان , دراو , سياسةتة نةختينةييةكان و... ئاسؤ و دةروازةيةكى لة بةردةم كؤمةليَك لة ئابووريناسةكان كردةوة كة بة قوتابخانةى شيكاطؤ ناسراون و بةلانيكةم ضواردة كةسيان تاوةكوو ئيَستا توانيويانة بة وةرطرتنى خةلَاتى نؤبلى ئابوورى ناوى خؤيان لة ميَذوودا تؤمار بكةن.

فريدمةن بة بنياتنةر و سةكؤى بيردؤزى مؤنيتاريزم(monetarism) و ثةيامبةرى ئابوورى ئازاد(lassiez-faire) ناسراوة. هةولَى بةردةوام و ماندوو نةناسانةى ئةو دذبة تيؤريية ئابوورييةكانى جؤن ماينارد كينز و دةستيَوةردانى دةولَةت لة كاروبارى ئابوورى دواى نزيكةى نيو سةدة طةيشتة ئةنجام و بة سةركةوتنى مارطاريَت تاضةر لة هةلَبذاردنةكانى بةريتانيا و رِؤنالَد رِةيطان لة ئةمريكا ئةوةى كة بة شؤرِشى ئابوورى ئازاد ناوزةدكرد دةستثيَكراو لة ئةنجامدا بة جيهانى بوونى ئابووريى ليَكةوتةوة.

تيؤرى ئابوورى كينز كة بة بؤضوونى هةنديَك لة تويَذةران سيستةمى سةرمايةدارى لة سالَانى سىيةكانى زايينى لة رِووخان و هةرةسهيَنان رِزطار كرد لة سةر بنةماى دةستيَوةردانى دةولَةت لة كاروبارى ئابووريدا بنياتنرابوو.

لة سالَانى شةستةكان ثةيرِةو كردنى ئةو سياسةتة بة تايبةتى لة بةريتانيا شكستى هيَنا , باجةكانى زؤر قورس و زيادبوونى قةبارةى ثارة سياسةتيَك بوو كة فريدمةن ثيَشتر ثيَشبينى شكستهيَنانى كردبوو. لة سالَانى هةفتاكان ئةو ثيَش بينيية هاتةدى . نرخى هةلَاوةسان و بيَكارى هةروةكوو فريدمةن باسيكردبوو طةيشتة ئةو رِادةيةى كة ئابووريناسةكانى قوتابخانةى كينز هيضيان بؤ رِوونكردنةوة و باسكردن ثيَنةمابوو لة بةر ئةوةى ئةوان خوويان بةوة طرتبوو كة بة ثيَى تيؤرييةكانى كينز هةر كاتيَك بيَكارى لة رِادةى خؤى زياتر بوو قةبارةى ثارةو خةرجييةكانى دةولَةت زياد بكريَت و هةر كاتيَكيش هةلَايسان زالَ بوو بة ثيَضةوانةى ئةو سياسةتة واتا كةمكردنةوة لة قةبارةى ثارة و خةرجييةكانى دةولَةت وةكوو ضارةسةر ثيَشنياز بكةن . فريدمةن بة ثيَضةوانةى ئةوان ثيَى وابوو كة كيَشةى سةرةكى دةستيَوةردانى دةولَةت لة كارووبارى ئابووريية, و ثةيرِةوكردنى ئةو سياسةتانة طةيشتة ئةو ئاستةى كة هةلَايسان و بيَكارى بة يةكةوة تووشى ئابوورى نيشتيمانى ببن, ئةوثيَش بينييةى فريدمةن لة سالَانى هةفتاكان هاتة دى. فريدمان بةو بؤنةوةية لة سالَى 1976 خةلَاتى نؤبلى بؤ ئابوورى بردةوة.

لة تةك كارة ديار و نايابة زانستيةكانى, فريدمةن, رِيكلامى بؤ بيروبؤضوونة سياسيةكانى خؤى فةرامؤش نةكرد, دوو كتيَب لة نووسينةكانى لة ئةمريكا لة لايةن خةلَكةوة ثيَشوازييةكى كةم َويَنةى ليَكرا و بؤ سالَةهاى سالَ لة رِيزى ثرِفرؤشترين كتيَبةكانى ئةو بوون. كتيَبى يةكةمى بة ناوى (سةرمايةدارى و ئازادى) لة سالَى 1962 بلَاو كرايةوة, لةم كتيَبةدا فريدمةن باسى ثةيوةندى ستراكضةرى نيَوان ئازاديى ئابوورى و ئازاديى سياسى دةكات و ئةودووة وةكوو دوو رِووى دراويَك وةسف دةكات, بة برِواى فريدمان هةر كؤمةلَطايةك كة يةكيَك لةم دوو بةخشراوةية(هبة)ى هةبيَت زوو يا درةنط ئةوةى ديكةيان وة دةست دةهيَنيَت.

فريدمةن دةيطووت ئازاديى سياسى و ئازاديى ئابوورى دوو شتى ثيَكةوةطريَدراون, ئةطةر ئةم ثيَش بيَنيية رِاست بيَت دةبىَ ضاوةرِوان بين كة طؤرِانكارى بنةرِةتى سياسى قوولَ لة ضين رِووبدات.

سةبارةت بةكؤرياى باشوور و زؤريَك لة ولَاتانى ديكةى وةكوو شيلى, ئةم ثيَش بينى ية هاتؤتة دى .كتيَبى ديكةى فريدمةن (ئازادى هةلَبذاردن)ة كة بة هاوبةشى لَةطةل هاوسةرةكةى رؤزا فريدمان نوسيويةتى كة لة سالَى 1980 بلَاو كرايةوة . لةم كتيَبةدا هةولَدراوة طشتطيربوون و كارايى ئابوورى بازارِ لةضارةسةركردنى زؤربةى كيَشة ئابوورييةكان نيشان بدريَت .

فريدمةن لةسالَى 1912 لة بنةمالَةيةكى هةذارى يةهوودى لة دايك بووة كة لة ئةورِووثا بؤ ئةمريكا كؤضيان كردبوو. خويَندنى زانكؤى لة زانكؤى شيكاطؤ و بة يارمةتى ثارةى زةمالَةى خويَندن تةواو كرد و لة كاتى جةنطى جيهانى دووةم لة وةزارةتى دارايى ئةمريكا كارى دةكرد. تيَثةرِاندنى خويَندنى بالَا لة زانكؤى شيكاطؤ و دواتر وانة وتنةوة, لةم زانكؤيةدا بوو بة هؤى ئةوةى كةلةطةل ضاكترين تويَذةرانى سةردةمى خؤى هاوكارى بكات. سالَانى كؤتايى تةمةنى خؤى لة ئةنيستيتؤى هوَظةر لةزانكؤى ستانفؤرد بة سةر برد وةكوو ئابووريناسيَكى ثرؤفيَشنال, تويَذينةوة و نامة زانستيةكانى طشتطير و هةمةلايةنة بوون. كةمتر بةشيَك لة زانستى ئابوورى ماوة كة لةميانى كؤلةطةى تويَذينةوةكانى ئةو ليَى نةكؤلدرابيَتةوة. يةكيَك لة سةرةكيترين تويَذينةكانى فريدمةن لة بارةى ثةيوةندى نيَوان قةبارةى ثارةو نرخى هةلَايسانة. لة رِوانطةى فريدمةن هؤكارى سةرةكى هةلَايسان, زيادبوونى لة رِادةبةدةرى قةبارةى برِى ثارةية.

ئةو شتةى كة فريدمةنى كردة ثياويَكى نيمضة حةماسى و كاريزمايى, تةنها زانايى و ثسثؤرِى ئابوورى ئةونةبوو. زؤرن ئةو كةسانةى كةلةم بوارةدا ليَكؤلينةوةو دؤزينةوةى زؤريان ئةنجام داوة, بةلَام تايبةتمةندى فريدمةن يا خود ئةو شتةى كة فريدمةن لة ئةوانيتر جيا دةكاتةوة ثابةندبوونى توندوتؤلى ئةو بؤ ئازادى و شةرِافةتى مرؤيى بوو.ئةو ثيَى وابوو تةنها لة ثةناى ئازادى سياسى و ئابوورى هيَزى داهيَنان و ئافراندن كة لة ناخى هةموو مرؤظيَك داية دةتوانىَ بثشكوىَ و طةشة بكات, ئةو لةم بارةيةدا دةليَت:لةوانةية من خزمةتم كردبيَت بةلَام هةرطيز كةسيَك ناتوانيَت بانطةشةى ئةوة بكات ئةو خةباتة دةكرىَ كؤتايى هةبيَت و ئيَمة طةيشتووينةتة دوا سةركةوتن.

ئةم مةيدانة ثيَويستى بة ثابةندى و هةولَى بةردةوامة و ثيَويستة خةلكانى تر بيَنة مةيدان و هةنطاو بنيَن , ئةو كةسانة كة برِوايان بة ئازادى هةية و بؤ طةيشتن بةم ئامانجة ئامادةى هةموو جؤرة فيداكارييةكن.

ئا:هيوا حسؤ ميرخان



No comments: