5 Oct 2007

master













ئةطة زانكؤى سةلاحةدين ئحمال كةين ( كة ثيَويستة ئحمال بكرىَ, ئةطة ئةو قسةية بة
قسةكى راديكال حسيَب نةكرىَ ) , ئةوة شانسى ماستيَر ل كوردستان زؤر كةمة . ئةويش
زانكؤى كوردستان هةوليَرة ( خودىَ خيَرا نيَضيرظانىَ بنويسيت )لبة ئةوةى كة يةكةم :
ذمارةكى كةم وةردطريت , دووةم: هةر دةرةجةكى قةبوول ناكةت. ئةم دوو مةسةلةية
ئةوسالَ بتةواوى ب ديار كةتن . هةرضةندة ئاستةكى باش ديَتةتة تةلةبةيَت خؤ . حة ب
ئنطليسى خيندن و مامؤستاى ئابديًيت ( ئةو كةلةمةية ن زيَدة كردة فةرهةنطىَ كوردى!)
كافية . نوكتةكى باشىَ ديش ئةوةية كؤ تةلةبا مةجبور دكةت كو فيرة ئنطليزى بن . بةس
هندةكيش دىَ زةرةرىَ كةن. دروستة كو ئاستىَ مةكتةبيَت مة و زانكؤى كوردستان زؤر
ليَك دوورن ب تايبةتى بؤ زمانىَ بةس ئةزبيَم تةلةبة توانيت بة هةولىَ خؤ ئةو
موشكيلةيةى ضارةسةر بكةت ( برِوام بوةى نيية كؤ مةكتةب هاوكارى تةلةبا بيت بؤ ئةو
مةسةلةيةى ) . دوو سىَ زانكؤى ئةهليش هةنة وةك سانت كليَميَنتس كة ئةسلةن جيَى
باوةر ثيَكردنىَ نيية. زانكؤى جيهان كؤ زؤر بىَ مستةوا ديارة . و زانكؤى لوبنانى كو
ب ئنطليزيية و زؤر طرانة ( ماستةر سالَانة 4350 دؤلار) كو بةس هةندةك دتوانن بضن,
ئةويش ديار نيية كو دىَ سةركةضيت ئان نة . بزانن! ئةز تيَناكةم وةزيرى خويَندنى
بالاَ ب ضظة مةشغولة! ئاطاى ل وةزعىَ خيندنىَ هةية؟




19 Sept 2007

زةمالة





New Page 1







هةر ولَاتيَك بة ثيَى بارودؤخة ئابورى و كؤمةلَاتيةكةى ثيَويستى بة شارةزا و ثسثؤر
دةبيَت . كة ئةوةش لة ئةستؤى وةزارةتى ثلان دانان! و حكومةتة. ئةويش بة ثيَى داتا و
زانيارى ثيَشتر . ئةم شارةزاييةش زانكؤ و ثةيمانطاكان و دةورى تةدريبييةكان لة
ئةستؤ دةطرن( بة يارمةتى حكومةت). ئةطةر زانى كة ناوةوة تواناى دروستكردنى ئةم
شارةزاييانةى نيية, ئةوة ثةنا دةباتة دةرةوة . لة كوردستانةكةى خؤمانيش ئةم
بةرنامةية هةية. بةلَام ضؤن؟ ئايا هيض بةرنامةيةكيان هةية كة ض جؤرة ثسثؤرييةك
ثيَويستة؟ ئةوةى بةديار دةكةوىَ ئةوةية كة زؤر بة ئاقلَانة ئةم ئيشة ناكةن.
يةكةمجار ديار نيية كة ضةند زةمالَة دةدريَتة كام لايةنى حكومى يا حةتا حزبى.
دووةمجار ديار نيية كة مةرجةكاننيان ضيية؟ سييَةم جار ديار نيية كىَ قةرارة
وةريطرىَ. ئةوةى كة باس دةكريَت ئةوةية كة هةندىَ كةسى دياريكراو! وةرى دةطرن. كة
واى ليَهات ئةوة بة زيَرِيش! وةدةست ناكةوىَ . برادةرانم باس لة كةمى رِيَذةى
دةرضوانى كوردةكان دةكةن. تةنانةت واى كردووة كة فيكرةيةكى خةراث ثةيدا بووة
سةبارةت بة قوتابيية كوردةكان. بةرِاى من ئةوةش دةطةرِيَتةوة بؤ ضؤنيةتى ناردنى
قوتابييان. واتة ئةو كةسانةى كة زةمالَة دةدةن, ئةقليَكى علميان ثيَنيية! بة شانس
يان بة برادةراتى ئيش دةكةن. منيش قةبولةكم دةست كةوتووة !! با بزانم ئايا حكومةت
ثشتطيريم دةكا يان نة! كة برِوا ناكةم . تةنيا يةك شانسم هةية!!!!  (ئةويش داستانة
هةميشةييةكةى 


واستةية
......)





Fed cuts rates by a half point - Sep. 18, 2007

Fed cuts rates by a half point - Sep. 18, 2007

18 Sept 2007

the diffrenties between economy and management





New Page 1







نوسراويَكم لة ظيَبلاطى حامد قدوسى( قوتابى دوكتراية لة ئابوورى) خويَندةوة كة باسى
جياوازى هةردوو خةريجى ئابوورى و بةرِيَوةبردن كردووة . بة باشم زانى بيكةم بة
كوردى .




 هيوادارم كاك ئةمير مةحمود بة قةلةمة سورة مةعروفةكةى هيَرشى نةكاتة سةر !




جياوازييةكان:




1-ئابوورى برِةك بةزةحمةتترة . بة تايبةتى ئابوورى كوللى( نازانم بة كوردى ضى
ثيَدةلَيَن) . بةلَام ماستةرى بةريَوةبردن ئاسانترة. ئةوة ماناى ئةوة ناطةييَنى كة
بةريَوةبردن كاتيَكى كةمترى دةوىَ, لةبةر ئةوةى كة رِةنطة زؤرتر بيَت و ماندوتر بيت
بةلام تيَطةييشتنى ئاسانترة.




2- بةريَوةبردن باشترة بؤ ئيش دؤزينةوة . ئةطةر دةتةوىَ يةكسةر لة دواى دةرضوونت
دامةزريَى ئةوة دةبى ئيدارة هةلَبذيَرى. لة ئيدارةدا بؤ ئةوةى ئيش ثةيدا بكةى مةرج
نيية دةرةجةى باشت هةبىَ بة ثيَضةوانةى ئابوورى كة دةبىَ دةرةجةى باشت هةبىَ, ئةوة
جطة لةوةى كة دةسهاتى ماستةرى ئيدارة زؤرتريشة.




3- شانسى زةمالَة بة ئابوورى برِةك زياترة . ئابوورى لة ئةستاندةرةكانى زانستى
ئةمرِو نزيكترة . رشةنطة ماستةرى ئيدارة ثارةيةكى زؤرترى بويَت




4-  سيفةتة شيكارى و تةحليلييةكةى ئابوورى هةندىَ تةكنيكت فيَر دةكات كة تا كوتايى
ذيان سودى ليَوةردةطرى . بةريَوةبردن زؤرتر تةكنيكيية تا تةحليلى ( لةم بارةوة
دةبيَت موناقشةيةك لةطةل برادةرانم بكةم).




5- ئابوورى لةبةر ئةوةى بيركارى و حيساباتى ذمارةيى زؤرترة , فرتان ريَكتر و
سيستةماتيكتر و تيذتر دةكا . ئيدارة وادةكا كة كيَشةكان باشتر ببينى و رِيَى باشتر
هةلَبذيَرى




6- ئةطةر ئابوورى بخويَنى دةبىَ عادةت بة خويَندنةوةى وتار و نوسراوى بيركارى و
قورس بكةى ئةطينا لةدواى ضةند سالَ هةمووت لةبير دةضيَتةوة بةلَام ئيدارة لةبةر
تةجروبى بوونى ئةم كيضشةيةى كةمتر هةية




7- ئةطةر كةيفت بة بيركارى ديَت و شيكار كردنى هاوكيضشة قورسةكان ماندووت ناكا
باشتر ئةوةية ئابوورى هةلَيبذيَرى بةلَام ئةطةر كةساييةتةكى ثراكتيك و داواى
بيزنيَسمةنى دةكةى ئيدارة باشترة




8- ريَطاى ناوةند ئةوةية كة ئيدارة هةلَبذيَرى كة ثةيوةندى بة ئابووريش هةبىَ  ز كة
من ئةوةم بة دلَة .





17 Sept 2007

mamostayeti





New Page 1







ئةورِؤ كة دةمةويست خؤم وةك مامؤستايةك دامةزريَنم توشى بةرِيَوةبةريَك بووم كة بؤ
ئةو جياوازى نةبوو لة نيوان بةشةر و غةيرى بةشةر . طرنط ئةوة بوو كة قةرارةكانى كة
خؤى ثيَى رِاست بوو جيَبةجىَ بكات . طرنط نةبوو كة ضةند دةنطى خؤى بلَند بكات, كة
ئةم كارة زؤر هاوكاريِيشى دةكرد تاكوو موسةيتةر بيَت لة سةر موراجيعة قوروةسةرةكانى
. كة قسةش بكةى بة تونديةكى زؤرتريش جوابى دةدايةوة. من كة داواى دامةزراندنم
كردبوو تةنها هةلَة يان بيَشانسيم ئةوة بوو كة دةرضووى ئابوورى زانكؤى
بةقوريَطيراوى سةلاحةدينم . تووشى قانوونةكى بووم كة منى نةك لة ئابوورى كة لة ضينى
برِياردةر و نوخبةى مامؤستاكان بيَهوميَد كرد. ئةوة بميَنى كة لة ميَذة لة
مامؤستاكان نا ئوميَد بووم. ئةم قانوونة نويَية كة بة ئارةقى نيَو ضاوان و ميَشكى
سةدها زرِة ثرؤفسؤر نوسراوة دةلَىَ كة نابىَ دةرضوانى ئابوورى ببن بة مامؤستا. با
لة سةفى ثيَج و شةش ئابوريان هةبىَ  , قةيدى ناكا با مامؤستاى


جوطرافيا


ئابوورى بليَتةوة . راستى بىَ ئةوةية كة نازانم يان ئةم برِياردةرانة زؤر بيَئاقل و
ئاطان يان ئابوورى وا دةرسيَكى بيَكةلَكة؟ هةر باشة ثياوةتيان كردووة دةرسةكةيان
رِةش نةكردؤتةوة! ئةوان تةنها حسيَبى ذمارةى مامؤستاكان و دابةشكردنيان دةكةن نةوةك
ضؤنيةتى وانة وتنةوة . ليَيان ناطرم هةر ئةوةندة لة تةربية دةطةن. ئاخر كةس نيية
بلَيَتة ئةو فةقيرانة ئابوورى لو كوىَ جوطرافيا لة كوىَ . لة و ولَاتةش نابىَ زؤر
قسةى رِاست بكةى (


ئوستازةكان
)
دلَيان دةطيرىَ . ئاخر لةميَذة


ئوستازن

.





7 Sept 2007

Credit rationing


New Page 1

Credit rationing

The concept ineconomics andbanking of credit rationing describes the situation when a bank limits thesupply of loans, although it has enough funds to loan out, and the supply of loans has not yet equalled thedemand of prospective borrowers. Changing the price of the loans (interest rate) does not equilibrate the demand and supply of the loans. The bank finds that raising the interest rate beyond a certain level actually reduces its profitability.

Joseph E. Stiglitz and Andrew Weiss's 1981 paper was one of the early papers to explain why the bank (or any lending institution for that matter) may credit ration its borrower if 1) the bank was unable perfectly distinguish the risky borrowers from the safe ones 2) the loan contracts were subject to limited liability (if projects returns were less than the debt obligation, the borrower bears no responsibility to pay out her pocket).

Raising the interest rate may causeadverse selection which would lead to an increases the number of 'risky' borrowers in the pool of aspiring borrowers. With higher debt obligations (due to higher interest rate) only the risky borrowers with higher returns would be ready to take up the banks contract. Recall, that with limited liability, the borrowers repay the loan if successful, but escape the consequence of failure of the project. Thus, only borrowers with riskier projects would be ready to take high interest rate loans. Thus, raising the interest rate increases the proportion of the risky borrowers in the project and reduces the overall profitability of the bank.



6 Mar 2007












قوتابخانةى موئةسةساتى
(
institutional
school
)



بةشى
يةكةم:




ثيَشةكى:



لة
سةردةمى نيَوانشةرِةناوخؤييةكانى ويلايةتة يةكطرتووةكاى ئةمريكا و جةنطى يةكةمى
جيهانى ,ئابوورى سةرمايةدارى ئةوولَاتانةسةركةوتنى بةرضاوى بة خؤوةبينى. لةو
كاتةدا, طةشةى خيَراىئابوورى, ئةوولَاتةى كردة طةورةترين و بةهيَزترين سيستةمى
ثيشةسازى جيهان. بةلَام سةرةرِاى طةشةسةندنى بةرضاوى دةسهاتى نةتةوةيى, ضينة كةم
دةرامةتةكان نةيانتوانى لةئةنجام و بةرهةمةكانى ئةم ثيَشكةوتنة سوودمةند بن و ثشكى
دادثةروةرانةى خؤيان وةرطرن.




ئةوسا كاتى كار كردنى زؤر, شويَنى نيشتةجيَبوونى نةطونجاو ونةبوونى سيستةميَكى
دلَنيايى كؤمةلَايةتى و ئابوورى لة كاتى نةخؤشكةوتنى كريَكاران, بيَكارى
وبةسالَاضوويى ضةند كيَشةيةك بوون كة


رِووبةرِووى كؤمةلَطاى سةرمايةدارى ببون.




لةلايةكىديكة, دةرفةت بؤ خويَندنى منالَانى كريَكاران نةبوو و كؤضكردنى بةربلَاوى
هيَزى كار بؤ ناوةوةى ئةمريكا, نزمبوونى نرخى هةقدةستةكانى بةدواداهات. دةكرىَ
بليَين سالَانى 1870 دةسثيَكى سةردةمى مؤنؤثؤلى سةرمايةدارى بوو. لةو سالَ
بةولاوة,دةسةلَاتى سياسى و ئابوورى لة ذيَر دةستى كؤمثانيا زةبةلاحةكانى
ثشكرارى(سهام) بوون, حكوومةتيش كةبانطةوازى بؤ سيستةمى ئازاد و دوور
لةدةستيَوةردانى حكوومى دةكرد لةكاروبار و طرفتةكانى نيَوان كريَكاران و خاوةن
كارةكان ثةناى بؤ توندو تيذى وهيَزةكانى ثؤليس وئاسايش دةبرد. هةلومةرجى سياسى
وئابوورى سةدةى نؤزدةيةم واى لةئابوورىناسةكان كردبوو كة بيروبؤضوونةكانى
ئابووريناسةكانى كلاسيكيةكان ضيتر لةلا ثةسةند نةبىَ. ئةم وجطةلة لايةنطرانى
شوسياليزم كة دذايةتى وناكؤكيان لةطةل طريمانة و تيؤرةكانى قوتابخانةى نيوكلاسيك
هةبوو. لةئةنجامدا بةهؤى




ؤرِانكارة ئابوورييةكانى ئةو سةردةمة وبةردةوامبوونى دذايةتيكردنى ئةو
ئابووريناسانة, بنةما تيؤريةكانى نيوكلاسيك كريَريَت و سةنطى خؤيان لة بوارى
طونجاندن لةطةل واقيعدا لةدةستدا. لةو بارةدؤخةدا, بةرطريكردنلةسيستةمى سةرمايةدارى
كةتيادا حكوومةت رِؤليَكى بةرضاوى نةبىَ بةشيَكى ناواقعى و دوور لةلؤذيك دةهاتةبةر
ضاو.



لةو
قؤناغةدا, ئابووريناسان بة مةبةستى درووست كردنى طؤرانكارى كؤمةلَايةتى دوو رِيَطةو
ميتؤدى زؤر طرنط وجياوازيان طرتة بةر: يةكةميان دووبارة رِيَكخستنةوةى ثيَكهاتةى
كؤمةلَطا لةر رِيَى ميتؤدةشؤشياليستةكانبوو. لةم ميتؤدة هةلَوةستةى لةسةر
رِةخساندنى بوار بؤ ورذاندنى جةنطىضينايةتى وشؤرِش بؤ لةناوبردنى جيهان بينى
سةرمايةدارى دةكرد. رِيَكار يا خود بؤضوونى دووةم ثيَى وابوو كةدةبىَ طؤرانكارى
كؤمةلَايةتى لةسيستةمى سةرمايةدارى لة رِيَى ضاكسازى كؤمةلايةتى بهيَتة ئاراوة.
لةم رِيَطةيةدا مةبةست ئةوةبوو كة دةبىَ ئةو بارودؤخة لة رِيَى دةستيَوةردانى
حكوومةت لة كاروبارى ئابوورى, ضاكسازى تيَدا ئةنجام بدريَت. بة هؤى طرتنةبةرى رِيَو
شويَنى بةرنامةكانى. رِيفؤرمة كؤمةلَايةتيةكان بوار بؤ ثاراستنى سةرمايةدارى لة
رِيَطةى ضاكسازى لةبارودؤخى ذيان بؤ ضينة كةم دةرامةتةكان و بة تايبةتى هةذاران
دةرِةخسا و ئةمةش رِيَك ئةو ثيَشنيارة بوو كة ئابووريناسةكانى لايةنطرى قوتابخانةى
موئةسةساتى(
institutional school
)ئامادةيان
كردبوو.




هةرضةندة , قوتابخانةى موئةسةساتى نزيكةى سالَى 1900 لة سةر دةستى تؤرستيَن
ويبليَن(
Thorstein veblen
) بنياتنرا,
بةلَام رِوانكطةيةكى تةواو نويَ و تازةنةبوو, بةلَكوو ميتؤدؤلؤذى ئةوقوتابخانةية
ثيَشتر لة سةدةى نؤزدةيةم لة لايةن ظيبةر,سيمؤندى, ماركس و سؤمبارت باسى ليَوة
كرابوو.



لة
دواى ظيبليَن , بيروبؤضونة ئابووريةكانى ئةوقوتابخانةية لة لايةن جؤن رِاجيَرز
كامؤنز(
john roger commons
) ثةرةى ثيَدرا وئةمرؤكة بة هؤى جؤنكينيت
طالبرايت(
john Kenneth galbraith
)
كاملَتر كرابوو.( ئابووريناسيَكى ديكة بة ناوى وةسلى كليَر ميضةل(
Wesley
Clair Mitchell
) لة ئةمريكا و جؤن ئاتكينسؤن هؤبسؤن(
john
Atkinson Hobson
) لة بةريتانيا لة بيرمةندانى قوتابخانةى
موئةسةساتين.




بنةما تيؤرييةكانىقوتابخانةى موئةسةساتى بةو شيَوةيةى كة ئابووريناسةكانى لايةنطرى
ئةوقوتابخانةية خستوويانة رِوو لة سةر شةش ثرةنسيثى طرنط و بنةرِةتى دامةزراوة
كةبريتين لةمانةى خوارةوة:




1-

ئابوورى دةبىِ بةشيَوةى رِيَكخستن يا
خود ثيَكهاتةيةكى تةواو ويةكطرتوو كة هةموو بةشةكانى ثةيوةنديان لَةطةل يةكتر
هةية, ليَى بكؤلَدريَتةوة.هةربؤيةشناكرىَ بةش وثيَكهاتةكانى ريَكخراويَك بة شيَوةى
بةشى جياواز و ليَكدابرِاو تويَذينةوةى لة سةر بكريَت, هةر بةمشيَوةية لة سةر ئاستى
كؤمةلَطاش,ضالاكية ئابوورييةكانى كؤمةلَطا, كؤى طشتى برِيارة تاكةكةسيةكان بؤ
دةدةستهيَنانى زؤرترين قازانجى ماددى نيية بةلَكوو لةمة زياترة و لة ئةنجامى
ضالاكية طشتييةكان سةرضاوة دةطريَت كةلةكؤى طشتى بةش و ثيَكهاتة جياوازةكان
طةورةترة.




2-

قوتابخانةى موئةسةساتى جةخت لةسةر
رِلَى دةزطا و دامةزراوةكان لة ذيانى ئابووريدا دةكات.دامةزراو(موئةسةسة) تةنها
دةزطايةك بؤ ثيَكهيَنانى ئامانجيَكى وةكوو ثةروةردة, بة هةماهةنطى كردن,
خزمةتطوزارة ئابووريةكان, يةكيَتى يةك يا خودبانقيَك نيية, بةلكو مؤديَليَكة كة لة
ئةنجامى رةِفتارى تيمى يا خود دةستةجةمى دروستبووة كةدةبيَتة بةشيَكى سةرةكى لة
كةليوورى ئةوكؤمةلطاية.(موئةسةسة) يا خود (دةزطا و دامةزراوة) دةبيَتة نةريت و
هةلَسوكةوتى كؤمةلَايةتى و ياسا و شيَوةى بيركردنةوة وبة طشتى دةبيَتة شيَوةى ذيان
لةو كؤمةلَطاية. بؤ نموونة: كؤيلةدارى وبرِوا هةبوون بة كؤيلةدارى, ئازادىكاركردن و
ئابوورى ئازادى سةرمايةدارى, يةكيَتي يةكان و سيستةمى دلَنيايى كؤمةلَايةتى لة
لايةن حكوومةتةكان ضةند نموونةيةكن لة موئةسةسةكان لة كؤمةلَطا مرؤييةكان.
لايةنطرانى بؤضوونى (موئةسةساتى) لةو برِوايةدان كة ذيانى ئابوورى بة هؤى دامةزراوة
ئابوورييةكان ( نةك ياسا ئابوورييةكانى كلاسيكى و نيوكلاسيكى) كؤنترِؤل
دةكريَت.كةواتة لة ليَكدانةوةى و شيكردنةوةى ئابوورى, هةلَسوكةوت و ضؤنيةتى
رِةفتارى طرووثى ( دةستةيى)ية كةكار دةكاتة سةر شيَوةى ذيان. هةر بؤيةش بة بةراورد
لةطةل فةلسةفةى "تاكطةرايى رةها"ى كلاسيك ونيوكلاسيكةكان رِةفتار ودةستةجةمييةكان
بايةخةكى زياتريان هةية.




3-

تيؤرى كاملبوونى داروين(Darwin
)
دةبىَ لة ليَكدانةوة و شيكردنةوة ئابوورييةكان سوودى ليَوةربطيريَت, ضونكة كؤمةلطاو
موئةسةساتةكانى بةردةوام لةطؤرِاندان.لة جياتى هةبوونى هاوسةنطى, جوولة و بزاوتى
بةردةوام هةية.ئةم قوتابخانةية ناكؤكى و دايةتى خؤى لةطةل (تيؤرى هاوسةنطى وةستاو)
يا خود هاوسةنطى ستاتيك (
static
equilibrium

ئابووريناسة كلاسيك و نيوكلاسيكةكان بة ئاشكرا رِادةطةيةنىَ, ضونكة
ئةوان(ئابووريناسة كلاسيك ونيوكلاسيكةكان) بةدواى دؤزينةوةى حةقيقةتى هةتا هةتايى و
ئةزةلين و هيض بايةخ وطرنطيةكيش بة جياوازىكات وشويَن وطؤرِانطاريةكان نادةن.
كاملَبوونى دامةزراوةئابوورييةكان دةبىَ زةمينة و سةرضاوةى سةرةكى
طؤرِانكارييةئابوورييةكان بن و ئةو ميتؤدة ثيَويستى بة زانيارى لة بوارةكانى
ئابوورى, ميَذوو, ئةنترؤثؤلؤجيا, زانستة سياسييةكان, كؤمةلَناسى, فةلسةفة,
دةروونناسى و دةروونناسى كؤمةلَايةتى هةية.



كةواتة قوتابخانةى موئةسةساتى, تيؤرى كلاسيك و
نيوكلاسيكةكان سةبارةت بة هةبوونى هاوسةنطى وةستاوناسى لة كؤمةلطاى ئابوورى,رِةت
دةكةنةوة و لة جياتى ئةمة ثشت بة ثرةنسيثةى زنجيرةهؤكارةكان يا خود طؤرانكاريية
كةلةكةبووةكان دةبةستن كةلة ميانى طةيشتن بة ئامانجة كؤمةلايةتى و ئابوورييةكان
لةوانةية ئةنجامى ئةريَنى و يا خود نةريَنى ( ثؤزةتيظو نيطةتيظ) ليَبكةويَتةوة.
بةواتايةكىتر هاوسةنطىكةمتر يا خود زؤرتر لة رِادةى ثيَويست بؤ طةيشتن بة هاوسةنطى
لة ذيانى ئابوورى بة لادان لة هاوسةنطى ئاسايى لةقةلةم نادريت,بةلكوو ئةم جؤرة
لادانة سروشتى وئاسايية.




4-زؤربةى قوتابخانةئابوورييةكان لة سيستةمى سةرمايةدارى بة ثيَى طريمانةكانى بةكار
هينراو لة تيؤرةكانى خؤيان باوةرِيان بة بوونى هةماهةنطى لةنيَوان بةرذةوةندييةكانى
تاكةكانى كؤمةلطا هةية,كةضى قوتابخانةى (موئةسةساتى) ثيَى واية كة بةذةوةندييةكان
دذايةتى وناكؤكيان لةطةل هةية. ئةوان مرؤظ بة بوونةوةريَكى كؤمةلايةتى هةرةوةزى
دادةنيَن كة بؤ ثاراستنى بةرذةوةنديية هاوبةشةكانى خؤيان ثةنا بؤكارى دةستةجةمى
وطرووثى دةبةن. لةطةل ئةوةشدا, لة نيَوان بةرذةوةندييةكانى طرووثة جياجياكانى
كؤمةلطا وةكوو دةزطا طةورةكان لة بةرامبةر بةرهةم هيَنةر , كشتيار لة بةرامبةر
شارنشين و خاوةنكار لة بةرامبةر كريَكار دذايةتى هةية. ليَرةدا حكوومةت
ناكؤكىتايبةت بة خوشطوزةرانى طشتى لةطةل ناكؤكى ودذايةتى لة بارةى كاركردنى ئةكتيظى
سيستةمى ئابوورى بطونجيَت.




5- قوتابخانةى (موئةسةساتى) ثشتكيرى لة ثلانى ضاكسازى كؤمةلايةتى بةمةبةستى
دابةشكردنى دادثةروةرانةى سةروةت و داهات دةكات. ئةو قوتابخانةية هةرضةندة برِواى
بةو بؤضوونةكلاسيكيةكان هةية كةنرخةكانى بازار ثيَوةرى خوشطوزةرانى تاكةكةسى و
كؤمةلايةتيية وبازار دةتوانىَ سةرضاوةكان ضاكتر ئاراستةوتةرخان بكات و داهاتيش
باشتر دابةشبكات, بةلَام لةطةل ئةوةشدا ئةمقوتابخانةية ثيَى واية كةدةبىَ لةو
شويَنةى كة بازار كةموكورتى وناكارامةيى هةية, حكوومةتدةبىَ ئةوبؤشاييةثرِ بكاتةوة
و تةركيز لة سةر تيَضوون وبةرذةوةنديية كؤمةلايةتييةكان دةكات ودةلَيَت حكوومةت و
بازار دةبىَبؤضاكتر كردنى رِةوشى ئابوورى وكؤمةلايةتى كؤمةلكا كار بكةن.




6-لة رِوانطةى ميتؤدؤلؤذييةوة, قوتابخانةى موئةسةساتى زياتر ثشت بة ميتؤدى(استقراْ)
دةبةستيَت تاوةكوو ميتؤدى بةراوردكارى(قياس) و ثيَى واية كة بؤتيَطةييشتنى ضاكتر
لةضؤنيةتى كاركردنى سيستةمى ئابوورى دةبىَ ليَكؤلينةوةيةكى زياتر لةسةر ئةوميتؤدة
بكريَت. لةورِوانطةيةوة, ئابووريناسانى لايةنطرى قوتابخانةى(موئةسةساتى) لةطةل
ئابووريناسانى قوتابخانةى ميَذوويى هاوبيرن و ثيَيان واية كة ميتؤدى ئيستيدلالى
لؤذيكى, ميتؤديَكة كة لة حةقيقةتة ( شةخسييةكان) دةسثيَدةكات و لةحالةتة
تايبةتيةكانةوة بةرةو ئةنجامةطشتييةكان دةضيَت.ئةطةر بيَتو ئةم ميتؤدة وةك خؤى و بة
دروستى بةكار بهيَنريَت لة رِووى تويَذينةوةى زانستييةوة بايةخ وطرنطييةكى زؤرى
دةبىَ و لةئةنجامدا ياسا و رِيَساى زانستى طرنطى لىَ بة بةرهةم ديَت.



TRADING AND CULTURAL IDENTITY






بة
جيهانيبوونى بازرطانى و شوناسى فةرهةنطى



ئةو
ثيَشكةوتنة بيَ ويَنة تةكنيكى و زانستى كة بة تايبةتى لة سةرئاستى ئةمرازةكانى
ثةيوةندية طشتيةكان لةم سالَانةى دواييدا وايكردووة كةكاريطةرى ميدياكان بة سةر بير
و كردارةكانى مرؤظ زياتر لة جاران بة يار بكةويَت. هاوكات لةطةل ئةم ثيَشكةوتنانة ,
تا رِادةيةكى زؤر لة ذيَرسيَبةرى ئةم ثيَشكةوتنانة واى كردووة كة دياردةى بة جيهانى
بوون طورِو تينيَكى زياترى هةبيَت . لةئةنجامى ئةمطؤرِانكاريانة جؤرةفةرهةنطيَكى
طشتى رِةواجيان ثةيدا كردووة كة ثشتى بةبةها بازرطانى و ئابوورييةكان بةستووة و لة
هةموو شويَنةكانى جيهان جيَطير بووة,هةروةها زمانيَكى هاوبةش ثةيدا بووة كة
دةتوانين بة "زمانى بازرطانى" ناوزةدى بكةين , هةنديَك لة رِؤشنبيرو كؤمةلَناسان كة
بةشيَوةيةكى طشتى بة بازرطانى بوونى كؤمةلَطا مرؤييةكان بة شتيَكى باش نازانن
,طشتطير بوونى كولتوورى بازرطانى بة مةترسيةكى بةهيَز بؤ سةر كولتورة ناوضةييةكان
دةبينن. و وادةزانن كة زالَ بوونى كولتورى بازرطانى ولَاتة ثيشةسازيية
رِؤذئاواييةكان , بة تايبةتى ئةمريكا,شوناسى كولتورى كؤمةلطا جياجيا و
بةربلَاوةكانى جيهانى خستؤتة ذيَر مةترسيةوة.لةطةل رِووخانى بالَى كؤمؤنيستى ئيتر
رِكابةرى سةرةكى ئةم هيَزة كة ئيشى هاوسةنطى هيَزةكانى خستبووة سةر شان بة تةواوى
لة ناوضوو.ئيترهيض رِيَطريك لة بةردةم ئةم لافاوة نةما, ضين كة وادةزانرا جيَى
يةكيَتى سؤظييةت بطرىَ , بازرطانى كردن, بة تايبةتى بازرطانى لةطةل ولَاتة
رِؤذئاواييةكانى بة سةؤكيترين ئيشى خؤى دانابوو.هةلَبةت ليَرةدا دةبىَ جياوازى
بكةين لةطةل دوو "ضةمكى بازرطانى " و "فةرهةنطى بازرطانى" , هةرضةندة كة ئةم دوو
ضةمكة زؤر ليَك نزيكن. بازرطانى خؤى لةخؤدا بة زةروورةت لة ئةنجامى فةرهةنطى
بازرطانى ثةيدا نابىَ. ولَاتة كؤمؤنيستة ثيَشكةوتووةكانيش لةطةل ولَاتة
سةرمايةدارييةكان ئالوطؤرى بازرطانيان هةبوو, بةلَام لة هةمانكاتدا دذى دروست بوونى
فةرهةنطى بازرطانى لة نيَو ولَاتةكةيان بوون. رِاستة بة ثيَشكةوتنى بازرطانى ,
كولتورةكةشى زياتر ديَنة ناوكؤمةلَطا , بةلَام هؤى طرنطى ثيَشظةضوونى ئةم كولتوورة
لةم سالَانةى دواييدا,دةطةريَتةوة بؤ ئةم ثيَشكةوتنة خيَرايةى كة بة سةر ميدياكاندا
هاتووة.دانيشتووانى دوورترين طوندةكانى ئاسيا و ئةفريقا لة دواكةوتوترين ولَاتةكانى
جيهان لة لايةن ئابوورى , دةتوانن لة رِيَطةى سةتةلايتةوة شيَوازى ذيانى مرؤظةكان
لة ثيَشكةوتووترين كؤمةلطاكانى جيهان ببينن, و كاريطةرى ليَوةطرن.واثيَدةضىَ كة
نيطةرانى رِةخنةطرةكان زؤرتربؤ زالَ بوونى بةها و كولتورى كؤمةلطا ثيشةسازييةكان
ومةترسى لةناوضوونى بةها كولتورةناوضةييةكان بىَ تاوةكوو خودى بازرطانى كردن.
رِاستى ئةم بابةتة لة ضى داية؟ ئايا ثيَشكةوتنى تةكنؤلؤذياى ثةيوةندييةكان لةطةل
بةجيهانيبوونى ئابوورى وكولتورة ناوضةييةكان لة مةترسى لةناوضوون داناوة يان ئةم
ثرسيارة بؤ كيَشةيةكى تر دةطةريَتةوة؟ بؤيةش رِوانطةيةكىتر بؤ تيَطةيشتنى ئةمبابةتة
ثيَويستة.



لةرِاستيدا, نيشتةجيَبوون لةشار و شارشتانى بةثيَشكةوتنى بازرطانى ثةيدا بووة.وبة
بىَ بازرطانى بيرؤكةى دروست بوونى كؤمةلطا مرؤظاييةتيية طةورةكان كةتةكيةكترى ذيان
بة سةر ببةن , شتيَكى ئةستةمة. بةواتايةكى تر, دةتوانين شارةكان وةكوو سةنتةرى
بازرطانى سةيربكةين كةلة رِيَطةى ئةم سةنتةرانةوة بةرهةمهيَنةرةكان و بةكاربةرةكانى
شتومةكةجؤراو جؤرةكان بة يةكتر دةبةستريَنةوة و دةتوانن ثةيوةندى بةيةكةوةبكةن.
بيرمةندان دةلَيَن بازرطانى ميَذوويةكى كؤنترى لة دةولَةت هةية . دةولَةتة
ريَكخراوةمةركةزييةكان لةجياتى ئاسانكارى بؤ بازرطانى, بة دةستيَوةردان لة
كاروبارةكةى كيشةيان بؤ دروست كردووة.



ثيَشكةوتنى سةرمايةدارى و ثةيوةنديية بازرطانييةكان و شارستانى لةئةوروثاى رِؤذئاوا
لةكؤتايى سةدةكانى ناوةرِاست سةريهةلَدا ,ئةويش لة ذيَر سيَبةرى نةبوونى هيَزى
سياسى مةركةزى يان بةمانايةكى تر ئانارشى. هيَزة سياسية دةسةلَات دارةكان هةموو جار
هةلَويَستيَكى دوو لايةنةيان بةرامبةر بة رِةوتى بازرطانى و بازرطانانةوة هةبووة.
لة لايةك بازرطانيان بة ثيَويست زانيوة و ثشتيوانيان ليَكردووة و بة ثيَضةوانةش لة
لايةكى تر هيَزى ئابوورى بازرطانى بةمةترسيةك بؤ خؤيان لة قةلةمداوة. هةر
لةمرِووةشةوة هةلَساون بةضاوديَرى كردن و كؤنترؤل كردن و تةنانةت هةنديَك جار
سةركووت كردنى كردارى بازرطانى و بازرطانان. بةلَام ثيَويستى بازرطانى ئةوةندة زةق
و طةورة بووة كةهةمووحكوومةتةكان جطة لة هؤزة وةحشى و بيَئاطاكان, بة جؤريَك لة
جؤرةكان لة طةلَياندا ئيشيان كردووة. لة رِاستيدا بازرطانى لة سةر بنةماى
ثيَويستييةكانى مرؤظةكان لةطةل يةكتر ثةيدا بووة و ثيَشكةوتووة هةر بؤيةش
بةرجةستةترين و طرنطترين رِوى ذيانى كؤمةلَايةتى مرؤظةكانة لة كؤمةلَطايةكى طةورةدا
.هةروةك"مؤنتيسكيؤ"بيرمةندى طةورةى سةدةى هةذدةهةم باسى دةكات, بازرطانى وادةكات
توندوو تيذى بؤهيَورى و نةرمنويَنى بطؤريَت و ئاشتى و برايةتى شويَنى ثةيوةنديية
دوذمنكارييةكان بطريَتةوة. بازرطانى ضارةسةرى دةمارطرذى و دادوةرى و ثيَشوةختةية,
بة شيَوةيةكى طشتى هةر شويَنيَك كةخؤو رِةوشتى نةرمى ليَبيَت ,بازرطانيش لة ويَية.
و هةر شويَنيَك بازرطانى ليَبيَت خؤو رِةوشتى مرؤظةكان تيَدا نةرمة.جيَى سةرسورِمان
نيية كةهةلَسوكةوتى ئيَمة بةبةراوردلةطةل جاران نةرمترة و توندو تيذيةكى كةمترى
ثيَوة ديارة. بازرطانى وايكردووة كةرِةفتارو فةرهةنطةجؤراوجؤرةكان تيَكةلَى يةكترى
بن و لَةطةل يةكتر بةراورد بكريَن. و ئةمةش بؤتةمايةى قازانج وبةرذةوةندى بؤطةلةجيا
جياكانى جيهان. "مؤنتيَسكيؤ" بة ليَكؤلَينةوةى ميَذووى كؤمةلَطا مرؤظييةكانى
ئةوروثا طةيشتؤتة ئةم ئةنجامةكة ئاشتى نيَوان نةتةوةكان ئةنجامى سروشتى كردارى
بازرطانييةوة دروست بووة. دروستكردنى ثيَويستى دولايةنة و خوملاندنى ميلةتةكان
لةطةل يةكتر , بةرذةونديةكان بةيةكةوة طرىّ دةدات و رِيَطر دةبيَت لة
بةردةوامدذايةتى و شةرِ. بازرطانى خالَى بةرامبةرى رِيَطرى و ضةتة و
دزيية.,هةربؤيةش لةهةرجيَيةك بازرطانى ثيَشكةوتوو بيَت , دزى تيَدا كةمتر بووة, و
هةر جيَيةك كةمرؤظةكان لة بازرطانى كردن بىَبةش بووبن ئةوا دزى تيَدا كةمتر بووة.



بنةماى بةهايى فةرهةنطى بازرطانى بريتيية لة رِيَكةوتنيَكى ئارةزوومةندانة يان
ئالوطؤرِيَكى ويستراو و ئةمةش بة تةواوى خالَى بةرامبةرى دزيية كةتيَدا ئيرادة و
ويستيَك زالَ دةبيَت بة سةر ويستى لايةنيَكى تر."مؤنتيسكيو" بة دروستى دركى بةم
رِاستية كردبوو كةئةو خةراث رِيَزطرتن لة ميَوان و دةسكراوةيى لة ثارةو سامان كة لة
نيَوان خةلَك دا هةية لة نيَو كؤمةلَطا تةندرووست و بازرطانى يان زؤر كةمترة.
وئةمةش رِاستيةكى مرؤظيية. بةلَام بابةتى هةرة طرنطتر ئةوةية كة رِيَزطرتن لة
ميَوان ودةستكراوةيى لة ثارةوسامان و هاوكارى يةكلايةنة بة بىَ ضاوةرِوانى ثاداشت
دانةوةبة بةهايةكى ئةخلاقيانة دادةنريَت, ئةو بةهايةى كة ثيَشكةوتنى فةرهةنطى
بازرطانى بة هةرِةشةيةك دادةنريَت بؤ سةر ئةو بةهاية. هةر كرداريَكى بازرطانى لة
سةر دوو بنةماى حيسابطةرى وثةسةندكردنة. ئةو شتانةى كة بازرطان وةريدةطريَت دةبيَت
زؤرتر بيَت لةو شتةى كة دةيدات وئةطةروا نةبيَت هزرى حيسابطةرى ئةمجؤرة كردارة قبول
ناكات , ئةمة شتيَكة كةهةر هزريَكى تةندرووست قبولى دةكات. بةلَام كيَشةكة ئةم كاتة
دةست ثيَدةكات كة بازرطانى و ئةم جؤرةحيساب كردنة كةثةيوةندى بةبازرطانى هةبىَ زالَ
بىَ بة سةرثةيوةندى نيَوان تاكةكانى كؤمةلَطا و لة ئةنجامدا هةنديَك بةهاى ئةخلاقة
وةك رِيَزطرتن لةميَوان و هاوكارى بىَبةرامبةر لةطةل يةكترو بة شيَوةيةكى طشتى ميهر
و خؤشةويستى يةكتر دةكةويَتة ذيَرثرسيار و لاواز دةبيَت , جطةلةوةش بة ثيَشظةضوونى
بازرطانى ئالوطؤرة شمةكيةكان لةناودةضن و شويَنى خؤيان بة ئالوطؤرى ناراستةوخؤ يان
بازرطانى دراوى دةطؤرِيَتةوة. زؤر سروشتيية كة لةم جؤرة ئالوطؤرانة كة رِؤلَى
بازرطان رؤليَكى طةورة وضارةنوسسازة.



هةلَسوكةوتى بازرطانيش بةشيَك لة كيَشة ئةخلاقيةكانى فةرهةنطى بازرطانيية.
"ئةرةستؤ" بةدةستهيَنانى مالَ و دارايى لة رِيَطةى بازرطانى كردنى بى كاريَكى
نادروست و هةر بؤيةش بة نادادثةروةرانةى دةزانى و مةحكوومى دةكرد. ثيَطةو
طوماناوى و بيَهيَزى بازرطان و سودى بازرطانى لة رِوانطةيةكى ئةخلاقى هيض كاتيَك
بة شيَوةيةكى جيددى نةخراية بةرباس و ليَكؤلينةوةى تيؤرى تا كاتى دروست بوونى هزرى
ئابوورى مؤديَرن.سةرِةرِاى ئةوةى كةكؤمةلَطاى مؤديَرن لة سةر بناغةى بازرطانى دروست
بووة بةلَام هيَشتا هةنديَك بيرمةند لةضاويَكى طومان و تةنانةت بة بيَرِيَزيشى
تةماشا دةكةن.لةرِاستيدا طشاطير بوونى فةرهةنطى بازرطانى لة بةر قازانجةكةى
بوو.ئادامسميت لةكتيَبة بة ناوبانطةكةى" سامانى نةتةوةكان" باسى ئةوة دةكات كةضؤن
زياد بوونى سامان لةكؤمةلطا بةندة بة سةر دابةش كردنى كار و ئةويش بة ثيَشظةضوونى
بازارةوة بةندة كة ئةويش هةر لة رِيَى بازرطانيةوة بةدةست دةكةويَت. زياد بوونى
خوشطوزةرانى طةلانيش لة رِوانطةى سميت هةروةكوو بيرمةندانى تر ثيَى واية ئابوورى
مؤديَرن لة رِيَطةىثيَشكةوتنى ثةيوةندية بازرطانييةكان نيوان كؤمةلطاكانةوة ثةيدا
دةبيَت هةر بؤيةش رِةتكردنةوةى بازرطانى وةكوو كرداريَكى دروست كةرى
هةذارى,كرداريكى نائةخلاقيانةية. بيرمةندةطةورةكانى وةك "جيَريَمى بتينطهام" و "
جؤن ستيوارت ميل" لة روانطةى سوودطةراييةوة (
utilitarism)
بةرطريان لةبازارى ئازاد كردووة و بةم شيَوةية بوونةتة رِيَخؤشكةريَك لةبةردةم
هاتنةكايةى ئةخلاقيانةى فةرهةنطى بازرطانى لة سةدةى نؤزدةهةمدا.ئةنجامةكانى بازارى
ئازاد ض لة بارةى دروست كردنى سامان وخوشطوزةرانى زياتر وض سةبارةت بة دروست كردنى
كردارى ئاشتيخوازانةى نيَوان نةتةوةكان ئاشكرا بوون. زانستى ئابوورى و ئةزموونى
سودبةخش بوونى بازارى ئازاد ئةم بابةتانةيان سةلماندووة , جا ضؤن بابةتى "ئةخلاق"
دةتوانىَ لة سةر هةلَويَستة رِةخنةطرانةى خؤى لة سةر بازارى ئازادبةردةوامبيَت؟
سودطةرايى وردة وردةبؤتة ئايدؤلؤذياى فةرمى لايةنطرانى بازارى ئازاد بةلام لة
رِاستيدا لة سةر بنةماى سودطةرايى ناتوانريَت بيردؤزيَكى ئةخلاقيانةى بةهيَز و
رِيَكو ثيَكبونيات بنريَت. بةها ئةخلاقيةكانى وةكوو ئازادى خؤى لةخؤيدا مان تايبةتى
خؤيان هةية و رِةسةنن وناتوانريَت تةنها لة رِوى ئةمئةنجامانةى كةدروست دةكةن ,
تةماشا بكريَن.



زياتكردنودروستكردنى سامانى زياتر و خوشطوزةرانى زياتر كةمكردن و لة ناوبردنى
هةذارى ئامانجيَكى ثيرؤز و طرنطة, بةلام بؤ طةيشتن بةم ئامانجانة نابىَ ثةنا ببةينة
رٍِيَطا و وةسيلةيةك و دةبىَ تةماشاى تيَضوونى طةيشتن بةم ئامانجانة و برِيارةكان
بكةين.هةنديَكلةطرنطترين رِةخنةطرانى "فةرهةنطى بازرطانى" ئةم باسة ديَنةكايةوة كة
ئيَمة كيَشةمان لةطةلَ زؤر بوونى سامان وخوشطوزةرانى نيية , تةنها كيَشمان لةطةل
ضؤنيةتى و شيَواى بةدةستهيَنانى ئةم ئامانجانةية.لةطةل ئةم تيَضونانةية كةكؤمةلطا
دةبىَ تةحةموليان بكات بؤ طةيشتن بةم ئامانجانة. و يةكيَك لةئةنجامةكان يان باشتر
بلَيَين تيَضوونةكانى زياد بوونى فةرهةنطى بازرطانى لةنيوان كؤمةلَطا جياوازةكان ,
لةناو ضوونى فةرهةنطةجؤراو جؤرةكان,يةكسان كردنى بةهاكان و رِةفتارةكان و
لةكؤتاييدا لةناو ضوونى فةرهةنطةكانة. هةرةوةكو ثيَشتر "مؤنتيسكيؤ" باسى ليَوة
كردبوو ثيَشكةوتنى بازرطانى كار دةكاتةخؤو رِةوشتى مرؤظةكان و هةروةها بةها
رِةفتارى مرؤظةكان وادةكات خؤو رةوشتى نةرم شويَنى توندوتيذى بطريَتةوة.بة
واتايةكىتر بازرطانى هةلَطرى جؤريَك لة ثةياميَكى كاريطةرى فةرهةنطية كةئةويش
بةيةكسان كدنى هةنديَك لة بةها طشتيةكانة.هةموو كؤمةلطا مرؤظيية جؤراوجؤرةكان كاتىَ
لة رِيَطةى بازرطانيةوة ثةيوةندى لةطةل يةكتر دةكةن , لة كردار وبة شيَوةيةكى
ويستراوهةنديَك بةهاى هاوبةشى طرنط لةطةل يةكتر دروست دةكةن كةبةنةبوونيان
بةردةوامبوونى بازرطانى مةحالة, ئةو خالَة هاوبةشانةبريتين لة مافى خاوةنداريَتى و
ئازادى ئالوطؤركردن ومسؤطةركردنى ئةنجامدانى رِيَكةوتنةكان, بة فةرمى ناسينى
بةرذةوةنديةهاوبةشةكان لة ئالوكؤرى ئارةزوومةندانة و..هتد كة كؤى طشتييان دةتوانيَت
رِيَساى طشتى بازرطانى ثيَك بهيَنيَت. لة رِاستيدا, لايةنة طرنطةكةى بة جيهانيبوونى
ئابوورى ,خؤى لةو رِيَسا كردارى و بةهاييةكان دةبينيَتةوة كةدةبنة ثالَثشتيَك بؤ
طؤرِانكارى لة فةرهةنطة ناوضةييةكان بؤ طونجانى زياتر لةطةل ئةو فةرهةنطانة لةطةل
فةرهةنطى بازرطانى. لة ذيَر سايةى طشتطير بوونى ئةم فةرهةنطةية كة نةوةك تةنها
ثيَشكةوتنى بازرطانى بةلكووثيَكةوة ذيانى ئاشتيانةى نيَوان كؤمةلَطاكان وشارستانيية
جؤراوجؤرةكانيش رِوودةدات. لةم رِوانطةيةدةتوانريَت تيَبينى ئةمة بكريَت كةبازرطانى
خؤى لة خؤيدا دةبيَتةئامرازيَكى ثةيوةندى طشتى طرنط و كاريطةر و فةرهةنطة
جياوازةكان ثيَكةوة دةبةستيَتةوة و ليَك نزيك دةكاتةوة. ثيَشكةوتنى تةكنؤلؤذياى
طةياندن لةطواستنةوة بطرة هةتاوةكوو ميدياكان و تةكنيكةكانى طةياندنى زانيارييةكان
, هةموويان ئامرازيَكى طرنطى بةرةوثيَشبردنىزانياريةكانن. بةلام هيض كاميان ناتوانن
ببن بةئالتةرناتيظبؤ بازرطانى.



رِةخنةطرانى فةرهةنطى بازرطانى بةطشتى و بةجيهانيبوون بة تايبةتى, جةخت لة سةر
ئةوخالَةدةكةن كة فةرهةنطة ناوضةييةكان ئةطةر نةثاريَزريَن, دةكةونة ذيَر مةترسى و
لةناوضوون. فةرهةنطى زالَى بازرطانى رِؤذئاوا لة سةرى هةموويانةوة فةرهةنطى ئةمريكى
لة رِيَطاى بة جيهانيبوونى ئابوورى, بةهاوكارى ميديا ثيَشكةوتووةكان , تةور لةرِةطو
ريشةى شوناسةفةرهةنطيةجؤراوجؤرةكان دةدةن, ئةطةر ئةم كردارة نةوةستيَنريَت ,دوور
نيية كةلةداهاتووةكى نزيكدا هةمووئةوفةرهةنطانة لةناوبضن.ئةم ئةم بؤضوونةلة دوو
لايةنةوة نادروست و بيَماناية: يةكةميان ئةوةيةكةفةرهةنطى بازرطانى تةنها هىى
رِؤذئاواو ئةمريكا نيية و دووةم ئةطةرى لةناوضوونى فةرهةنطى ناوضةيى و
نارِؤذئاواييةكان كة هيض بةلَطةيان بةدةستةوة نيية, زؤر ئةستةمة شارستانييةتيَك
هةبووبىَِ كةض جؤرة بازرطانييةتيَيا خودفةرهةنطيَكى بازرطانى تيَدا نةبيَت.بازرطانى
كردن كرداريَكى كؤنة كةبؤ هةزاران سالَ بةر لة ئيَستا دةطةريَتةوة كة بةهيض
سنووريَكى سنووريَكى جوطرافى و نةتةوةيى تايبةتى نابةستريَتةوة. فةرهةنطى بازرطانى
بةشيَكة لة فةرهةنطى طشتى مرؤظايةتى و تايبةت نيية نةتةوة ناوضةييةكى دياريكراو
وئةوةى لة ئةوروثاى سةردةمى نوىَ رِوويدا و سيستةمى ئابوورى نويَى ليَكةوتةوة لة
ئةنجامى زالَبوونى ثةيوةنديية بازرطانييةكان بوو كةبالَى بةسةر هةموولايةنةكانى
ذيانى ئابووريدا كيَشابوو لةو ناوضةيةى جيهاندا. سيستةمى ئابوورى مؤديَرنيان
سةرمايةدارى لةرِةضةلَةكدا دياردةيةكى نوىَ نيية, بةلَكوو لةشيَوة و شيَوازدا
نويَية. بةواتايةكى تر, ثةيوةندية بازرطانييةكان لةهةموو كات و ساتيَكدا و لة
هةمووشويَنيَكدا هةبووة. بةلَام لة كؤمةلَطا نةريتيةكاندا ثةراويَزكرابوو.
تايبةتمةندى كؤمةلَطا مؤديَرنةكان تةنها طؤرِينى ثيَطةى بازرطانيية لة ثةراويَزةوة
بؤ شويَنيَكى طرنط و سروشتييةكةى.هؤى ئةوةى كةثةيوةندييةبازرطانييةكان بةمئاسانيية
لةهةموودونيا ثيَشدةكةون و دةبنةثةيوةنديةكى سةرةكى و زالَ, لةورِاستيةدا خؤى
دةبينيَتةوة كة هةمووفةرهةنطةكانى جيهان كةم تا ؤر لةطةلفةرهةنطىبازرطانيدان.ئةطةر
وانةبا بة جيهانيبوونى ئابوورى تووشى كؤشثى طةورةدةبوو .ئةوشتةى كةلة رِؤذئاوا
رِوويدا, خولَقاندنى بازرطانى و فةرهةنطى بازرطانى نةبوو, بةلكووبةرزكردنى بوو
تاوةكوو بطاتة ئاستى سيستةمى ئابوورى زالَ. ئةطةر قبول بكةين كةفةرهةنطى بازرطانى
كةم يان زؤر لة هةموو فةرهةنطةكان دا هةية, نيطةرانى لةناوضوونى فةرهةنطة
ناوضةييةكان بة هؤى فةرهةنطى بازرطانى رِؤذئاواييةوة ثوضةل َ دةبيَتةوة.
مؤديَرنترين ثةيوةنديية بازرطانييةكان لة هةنديَككؤمةلَطاى وةكوو هؤنط كؤنط و
سةنطاثورو ذاثؤنداية,بةلام كةس ناتوانريَت بلَيَت كة فةرهةنطةكةيان لةناوضووة يان
لةمةترسى داية. بيَطوومان هةندىَ فةرهةنطى هةدىَ فةرهةنطى رِةفتارى رِؤذئاوايى
هاتؤتةناو ئةم كؤمةلَطايانة و كاريطةريان تيَ كردووة, بةلَام طومان دةوةدا نيية
كةئةم كاريطةرييةيةكلايةنةنيية و كؤمةلطا رِذئاواييةكانيش كةوتوونةتة ذيَر كاريطةرى
فةرهةنطةكانى تر. هةروةك هةنديَك جار بةطالَتة دةليَن ذمارةى ريِستوورانىة ضينى و
عةرةب وايتالى لة ثاريسدا لة ذمارةى مةكدؤنالَدةكان زياترن .رِوون وئاشكراية كة
ثيَشكةوتنى ئابوورى , طشتطيرى فةرهةنطى بازرطانى لةهةموولايةنةكانى ذياى
كؤمةلايةتى هةنديَكطؤرانكارى فةرهةنطى لة كؤمةلَطا جا ض رِؤذئاوايى بن يان ئةوى تر
رِوودةدةن.فةرهةنطى كوردى ئيَستا بيَطومان جياوازةلةطةل فةرهةنطى كوردى 200 سالَ
ثيَش, رِاستةكة فةرهةنطى بازرطانى زالَ بووةبة سةرى , بةلَام شوناسى كوردستان
هيَشتاش وةكخؤى بة هيَزة و جياوازة لةطةل فةرهةنطةكانى تر. بةواتايةكى تر: دروست
بوونى لايةنةهاوبةشةكانى ذيانى كؤمةلًايةتى لة نيَوان كؤمةلَطا جياوازةكان نةتةنها
نابيَتى هؤى لةناوضوونى شوناسى فةرهةنطى بةلَكووناساندن و ثةيوةندى بةردةماميان
لةطةل يةكتر دةبيَتة هؤى دةولَةمةند بوونى فةرهةنطةكانيان.



23 Feb 2007

sorry.i had a problem with weblog publisher.but the weblog is ready now

11 Feb 2007

پرسیار و وه لام





ولَام دانةوةى ضوار قوتابخانةى ئابوورى بؤ دوو ثرسيار

...................................................

دياريكردنى ثيَناسةيةكى تيؤرى طشتطير بؤ ضةمكى دادثةروةرى نا مومكينة.لة بةر ئةوةى ئةو شتةى كة هةندىَ كةس بة دادثةروةرى دادةنيَن

,بة ثيَى بيرورِاى لايةنى نادادثةروةرية,يةكيَك لة ثيَناسة باوةكان كة لة ضةمكى دادثةروةريةوة طيراوة كة بة يةكسان خوازةكان لايةنطيرى لىِ دةكةن,لة سةر بنةماى دابةشكردنى يةكسان يا خود تا رِادةيةك يةكسان بنيات نراوة. سؤشياليستةكان و هةنديَك لة لايةنطرانى ئايينى دادثةروةرى مةزهةبى زياتر ئةم جؤرة دادثةروةرى ئارةزوو دةكةن و دةليَن كةهةموو بةشةكانى كؤمةلطا دةبىَ لة رِووى سةرضاوةكان و داراييةكان يةكسان بن و...هتد,ئةطةر هةندىَ كةس نةيتوانى وةكوو ثيَويست دةرامةت بة دةست بهيَنى, ئةوا خكوومةت ئةركى سةر شانيةتى كة كةليَنى نيَوان داراييةكان ئةم ضينة و ضينةكانى تر ثرِ بكاتةوة و ياخود كةمى بكات. بة ثيَضةوانةى ئةم بيرو بؤضوونة, لايةنطرانى بازارى ئازاد و لقيَكى تر لة مةزهةبيةكان لةو برِواية دان كة زةوى خةلاتى خواية بؤ مرؤظ. خوا,مرؤظى لةم زةويية جيَطير كردووة و تواناى برِيارى ثىَ داون كة هةر كةسىَ بة ثيَى توانايةكةى و جيا لة فاكتةرى ناضار كردن لة لايةن مرؤظةكانى تر لة هةلومةرجيَكى ئازاد و بة ثيَى ثرينسيثةكانى ركابةريَتى كارو ضالاكيةكانى خؤى ئةنجامبدات و هةركةسىَ بة ثيَى تواناى خؤى سود لة بةشيَك لةم زةويية فراوانة وةردةطرىَ. بة ثيَى ئةم بؤضوونة ,هةلومةرج و ئامرازى يةكسان بؤ ضالاكى ئازادانة, باشترين و ئاسانترين ريَطاى طةيشتن بة دادثةروةريية.

دةتوانين ئةم دوو طروثة سةرةكيةى (لايةنطرى ئابوورى داخراو و ئابووريى ئازاد) بة ضوار طروثى بضوكتر دابةش بكةين. كة يةكيَكيان سؤشياليزم و لقة جياوازيةكانيةتى كة لة ضةمكى دادثةروةرى دا تا رِادةيةك زؤر هاوشيَوةن, بةلام سىَ لقةكةى تر لة ئابووريى ئازاد وةرطيراون كة هةنديَك جياوازيان لةطةل يةكتر هةية. دةتوانين بؤ تيَطةيشتن لة تيَروانينى هةر يةكة لةم لقانةدا , وةلَامى هةريةكة لةم لقانة بؤ ئةم ثرسيارة ليَك بدةينةوة و تاوتويَيان بكةين.

ئةم ضوار قوتابخانة ئابوورية بريتين لة:كينزيةكان,و نيوكلاسيكيةكان و قوتابخانةى نةمساوى و سؤشياليستةكان و قوتابخانةى شيكاطؤ.

ثرسيارى يةكةم:

يةكسانى و نا يةكسانى ضيية و ض كاريطةريةكى بة سةر كؤمةلطادا هةية؟

وةلَامى قوتابخانةى كينزى و نيوكلاسيك:طةورةترين نايةكسانى, رِيَطرتنةلة تاكةكانى كؤمةلطا لة رِووى كار كردنى ئازادانة, سنوردار كردنى ئيشكردنى ذنان و كةمينةكان يةكيَك لةو نموونانةية. طروثة سياسيةكان و دةسةلَاتدارةكان بة ثشت طوىَ خستنى مافى يةكسانى ذنان, بة شيَوةيةكى ويستراو ئةمانة دةكةنة تاكةكانى ثلة دووى كؤمةلطا ,ياساكانى دذى جياكارى و ثارادايمى كؤمةلطاى خؤشطوزةران. رِةنطدانةوةيةكة بؤ ئةمكارانة كة دةبنة هؤى ئةوةى كة دةولةمةندان, دةولةمةنتر و هةذاران, هةذارتر ببن. ئةمة سةرةتاى طةيشتن بة دادثةروةرية كة رِيطايةكى قورس و دوورو دريَذ ديَتة ثيَش ضاو .

وةلَامى قوتابخانةى نةمساوى:يةكسانى ضةمكيَكة كة ثةيوةندى بة بيركاريةوة هةية نةك زانستى كؤمةلناسى. مرؤظةكان لة رِووى هةبوونى بةهرة و دةرفةتةكان نايةكسانن, بةلام دةتوانن وةدةستى بهيَنن , يةكسانى و نايةكسانى بة ماناى طةورةيى وبضووكى نيية, بةلكوو تةنها تةعبير لة جياوازةكيةكان دةكات. هةر ئةم جياوازيانةن كة دابةشكردنى كار دروست دةكةن و وا دةكات كة هاوكاريكردن جيَطةى ململانىَ بطريَتةوة, دةبىَ بير لة نايةكسانييةكان بكريَتةوة بةلام هيض حكوومةت يان دةسةلاتيَك مافى وةرطرتن و زةوت كردنى داراييةكانى خةلكى دةولةمةندى نيية, ياسادانةرةكان, مافى ئةوةيان نية بؤ دروست كردنى ئازادى , ياسا دانان و ئةم نايةكسانيةى كة بة شيَوةيةكى سروشتى لة هةلومةرجيَكى كار كردن دا درووست بووة تيَك بدةن. تةنها ئةو كاتة ياسا دةتوانىَ هةموو كةسيَك جيا لة بارةدؤخة دارايي و جيَطاى كؤمةلايةتية يان يةكسان دابنيَت, كاتىَ كة هةمووكةسىَ مافى هةبوونى ئةم بارودؤخة هةموار و ئازادى بؤ كاركردن هةبىَ.

ولَامى سؤشياليستةكان: نايةكسانى, لةرِةوشتة بيَشةرمانةكةى سةرمايةدارى دروست دةبىَ, كة رِيَطا خؤشكةرة بؤ ضةوساندنةوةى كريَكاران لة رِيطاى خاوةنةكانى هؤيةكانى كاركردن( خاوةندارةكان). بازارى ئازاد, داينةمؤى تةكنؤلوجياية كة ثيَطةى طروثى بيَبةش لةهؤيةكانى بةرهةمهيَنان هةتا رِدةيةك شتة مادديةكان وداراييةكانى خاوةنى هؤيةكانى رِةنيَوهانين كةم دةكاتةوة, كةواتة يةكسانى ودادثةروةرى كة تةواوكةرى يةكترن كاتىَ رِوودةدةن كة بةرذةوةندى طشتى زالَ بىَ بةسةر بةرذةوةندى تاكة كةسى و دةسةلَات لة سةرمايةداران وةربطريَتةوة.

ولَامى قوتابخانةى شيكاطؤ:هةلَةيةكى طةورةية كة كةسيَك بيةوىَ بة برِياريَكى سياسى يةكسانى دةستةبةر بكات. لة بةر ئةوةى ياسا دانان بة مةبةستى يةكسانسازى , ئارةزووى مرؤظةكان بؤ ئيش كردن و ثيَشكةوتن لةناودةبات. سزادانى دةولَةمةندةكان, سزادانى سةركةوتن و هةستى داهيَنانة و تةنانةت هةذارانيش زيانى لىَ دةبينن. يةكسانى رِاست و دروست مافى بةهرةمةندبوونى يةكسان لة دةرفةتةكانة, ئةوة مافيَكة كة هةر مرؤظيَك دةبىَ ليَى سودمةند بيَت, هةربؤيةش حكوومةتةكان دةبىَ بؤ دروست كردنى هةلى يةكسان بؤ خويَندةوارى تىَ بكؤشن و باجةكان كةم بكةنةوة هةتاوةكوو خاوةنكارةكان سزاى زؤر كاركردنيان بة سةر دا نةسثيَنريَت, كاتىَ لةمجؤرة رِيَسا و دامةزراوانة دروست دةبن هيَزةكانى بازار خةريكى رِكابةريَتيةك دةبن كة ئامانجة سروشتيةكةى هةمان طةيشتن بةيةكسانيية ئةويش لة رِيَطةى كارى ويستراو و ئازادانةية.

ثرسيارى دووةم:

كىَ دةتوانيَت خزمةتيَكى باشتر بة كؤمةلطا بطات (بطةييَنيَتة كؤمةلطا)؟

ولَامى كينزييةكان ونيوكلاسيكةكان:

ياسا دانةرةكان, ثسثؤرة سياسيةكان, طروثةرِاويَذكارييةكان لة بةشةجياوازةكان, بةرذةوةندية طشتيةكان ضاكتر لة هةموو كةسيَك دةستنيشان دةكةن. ئةم كةسانة توانايى و ئارةزووى دابين كردنى خؤشطوزةرانى كؤمةلايةتيان هةية, ضالاكةكانى بوارى ئابووري لة دواى بةرذةوةنديةكانى خؤيانن و بةرذةوةندية طشتيةكان ثشتطوىَ دةخةن و هةربؤيةش دةبىَ دةستى ضالاكةكانى بوارى ئابوورى لة دةسةلات كورت بكريَتةوة, و برى ئةوةان بزوتنةوةكانى كؤمةلايةتى مةدةنى كة لايةنطرى خوشطوزةرانى كؤمةلايةتين شويَنى ئةوان بطرنةوة.

ولَامى قوتابخانةى نةمساوى:

ضالاكةكانى بوارى ئابوورى لةذيانى كؤمةلايةتيدا رِؤليَكى ضارةنووسازيان هةية. ئةوان خةلكيَكى ذير و زيرةكن كة لة ميانى طةرِان بة دواى سوود و بةرذةوةندييةكان يان و سوودوةرطرتن لة دةرفةتةكان رِووداوةكانى داهاتووش تاوتوىَ دةكةن. ململانىِ لة سةر ئةم دةرفةتانة لة ئةنجامدا دةبيَتة هؤى زيادبوونى سوودو قازانج و كةمكردنةوةى زيانةكان وبؤ كار و سةرمايةش نرخ ديارى دةكريَت ئةم ململانيَية سةرضاوةكان بةرةو ئةو ئةو ئاراستةية دةبات كة رِةزامةندى بةكاربةرةكانى لىَ بكةويَتةوة وسياسةتمةدارة سةركةوتووةكان لة نةزانييةكى ئةوتؤداية كة دةتوانن دةسةلَات وةدةست بهيَنن و بيثاريَزن, ئةوان يةكيَك لة بىَ رِحمترين تاكةكانى كؤمةلطان.

وةلامى سؤشياليستةكان:

حكوومةت لةخزمةتى خاوةن سةرمايةكان داية و ئةوانيش ثاريَزةرى بةرذةوةنديةكانن.سيستةمى سةرمايةدارى بةندة بة ضةوساندنةوةى مرؤظ لة رِيَطةى مرؤظةكانى تر تةنها ريَى لةناو بردنى ئةم ثةيوةندية نادادثةروةرية, ئةوةية كة سيستةمى سةرمايةدارى و ضينى دةسةلاتدارةكةى لةناوبضن. سيستةمى دادثةروةر ئةم سيستةمةية كة تيَدا كةس نةتوانييَت ئويتريان بضةسيَنيَتةوةو لة سيستةمى سؤشياليستى كة جيَطةى كاثيتاليزم دةطريَتةوة, دادثةروةرى و ئازادى بةرقةرارة, خاوةنداريَتى تايبةتى حوكم بة سةر ضارةنووسى مرؤظدا ناكات

وةلامى قوتابخانةى شيكاطؤ:

سياسةتوانان بة دواى بةرذةوةنديةكانى خؤيانن, بةلام لة سيستةميَك كة لة سةر بنةماى ركابةريَتى ئابووريى و سياسى دامةزرابىَ , كةواتة سياسةتوانان بؤ طةيشتن بة دةسةلات و هيَزناضارن كةململانىَ و ركابةرايةتى بكةن كة لة ئةنجامدا ئةو ركابةرايةتيية بةرذةوةندى طشتى ليَدةكةويَتةوة. لة بةر ئةوةى سياسةتوانان ناضارن بؤ رِاكيَشانى رِاى دةنطدةران, بةرذةوةنديةكانى خةلك رِةضاو بكةن. ضالاكةكانى بوارى ئابووريش لة ذيَر ئةم رِيَسايةدان. ضونكة قازانجى بنكة ئابووريةكان بةندة بة سةر رِةزامةندى كرِيارةكانن بةلام هيَشتاش بة رِوونى ناتوانرىِ ولَامى ئةم ثرسيارة بدريَتةوة كة بنكة ئابووريةكان زؤرتر لة خزمةتى بةرذةوةنديية طشتيةكانن يا خود ضالاكانى كؤمةلطاى مةدةنى . ئةمةش دةطةريَتةوة بؤ كات و سات و شويَنةكةى. هةروةكوو لة ئةزموونة ميَذووةكان دةبينرىَ, كؤمةلطا ديموكراتيةكان تواناييةكى زياتريان هةية بؤ ولَام دانةوةى ئةم ثرسيارة .


ئةخلاق و دادثةروةرى لة ئابوريى ئازاددا

........................................................................................

لة بةر طرنطى ئةم بابةتة بة ثيَويستم زانى ئةم بابةتة لة فارسييةوة وةربطيَرِم. و هةروةها سوثاسى كاك ئةمير دةكةم بؤ ئةم وةرطيَرِانة.

.......................................................................................

لةمباسةوة دةمانةويَت بطةينةئةم ئةنجامانة:

1-ئامانجةكانى رِةوشتى نةريتى لة سيستةمى ئابوريى مؤديَرندا تواناى جيَبةجيَكردنى زياتريان هةية تاوةكوو لة ضوارضيَوةى سيستةمى كؤمةلايةتى نةريتى دا.

2-ضةمكةكانى رِةوشتى سةردةمى ئيَستاكة لة ضوارضيَوةى بةهاكان,مافةكان و ئازاديية تاكةكةسيةكان دةخوليَتةوة و تيؤرى دادثةروةرى تايبةت بة خؤى هةية كة دةطةريَتةوة بؤ ضةمكى خاوةنداريَتى.

3-هونةرى ئةخلاق تةنها ئةوةنيية كة خاوةنداريَتى لة يةكيَك وةرطرى و بيدةيتة يةكيَكى تر, بةلكو بريتية لة ليَخؤشبوون لة مافى تايبةتى خؤى و بة بةرثرسياريةتى خةلكاني ترة, ئةمكارةش ثيَويستى بة ئيرادةيةكى ئازاد و سةربةخويى بيرورِا دةربرِين هةية.

4-بؤ ئةوةى يةكيَك ناضار بكريَت بة ثيَى ثيَوةرة ئةخلاقييةكان هةلسوكةوت بكات, تةنها ثةندو ئامؤذطارى تةنيا وةلام ناداتةوة و سوودى نابيَت.بةلكو دةبىَ ضاكسازى لة بونيادى كؤمةلايةتى رووبدات كة رِةوشتى كؤمةلايةتى باش و ئةمانةتدارى كة هةمان رةوشتى ئةخلاقيية,نةبيَتةهؤى سزادانى تاكةكان.

.............................................................................................

زؤربةى سياسيةكان و ثاليَوراوةكان لة كاتى هةلبذاردندا لايةنطرى بازارى ئازاديان كردووة بةلام هةمووجار خاليَك بةم لايةنطيريية زياد دةكةن ئةويش بابةتى (دادثةروةرية). رِةنطة يةكيَك لة لايةنة ثؤزيتيظةكانى ئةم تويَذينةوةية ئةوةبيَت كة ئةم نيطةرانية نةهييَليَت بةوةى كة بازارِى ئازاد بة زةرورةت دذى دادثةروةرى نيية,نةوةك هةر دذى نيية بةلكو لة دةروونى خؤىدا دادثةروةريشى هةية.بة برِواى من هةر ضةند زياتر ئةم بابةتة باسى ليَوة بكريَت باشتر لةم ثرةنسيثة ئابوورية و لة دادثةروةرى تيَدةطةين.بةلام لة سةرةتادادةمةوىَ تويَذينةوة لة ضةمكى دادثةروةرى لةرِووى ثرةنسيثة مةفهوميةكةى بكةم.هةروةك دةزانن ضةمكى دادثةروةرى لةذيَر كاريطةرى ضةمكيَكى ترةبةناوى(ئةخلاق)ةز.بةو مانايةى كة دادثةروةرى لة ذيَر بابةتة ئةخلاقيةكانداية هةر بؤيةش بة بىَ ئةخلاق ناتوانريَت تويَذينةوة لة سةر دادثةروةرى لة رووى مةفهوومي بكةين.

زؤر جار سيستةمى بازارِى ئازاد لةسةر بنةماى رِكابةرايةتى بةوةتؤمةتبار دةكريَت كة ئةخلاق و دادثةروةرى ثشت طوىَ خستووة.هةلبةتة خودى ئةم بابةتة هؤكارى تايبةت بةخؤى هةية كة لةدواييى دا باسى ليَوة دةكةين.و هةروةها جةخت لةسةر ئةوة دةكةن كة بازارِى ئازادبايةخ بة كارايى و بةرهةمهيَنان و سةروةت دةدات و ئاسايش و دادثةروةرى ثشت طوىَ خستووة, هةر لةبةر ئةمجؤرة كةموكورتيانةية كة ثاليَوراوان و حكووميةكان هةلَدةستن بة ووتنى ئةو دروشمةى كة ئيَمة دةمانةويَت ئةم كةموكورتيانة بة دةستيَوةردان لةكاروبارى ئابوورى ضارةسةر بكةين ,و رةنطة طرنطترين ئيشى حكوومةتيش هةر ئةوةبيَت.بةلام لة راستيدا لة هزرى ئابووريى مؤديَرن و لة طةليشيدا سيستةمى بازارِ لةسةر بنةماى ئةخلاقى دامةزراوة. هةندىَ لة هةلَة تيَطةشتن و رِةخنةكان بؤ ئةوة دةطةرِيَنةوة كة لةم سيستةمة هزرى و ئابووريية زؤرتر بايةخ بة بنةماكانى ماف و ئازاديية تاكةكةسيانة دةدريَت.بة ثيَضةوانةى ئةخلاقى نةريتى و كؤمةل طةرايانة كة بيرى زؤرينةى خةلكى داطير كردووة كة ئةمجؤرةكار كردنة بةجؤريَك لةبىَ ئةخلاقى ليَكى دةدةنةوة. هةلبةت ئةم هةلَة تيَطةيشتننانة هةندىَ خةتاى ضةثةكان و سؤسياليستةكانى تيَداية كة رةخنةطرى سةرةكى بازارى ئازاد وتاكثةروةرين. راستة ئةخلاقى نوىَ و نةريتى هنديَك جيياوازيان هةية.كة ئةم جياوازيةش بة ثلةى تاكةكةس وئةم ثارادايمةى كةقسةى ليَوةدةكريَت دةطةريَتةوة,ئةم ثارادايمةى كة ئيَمة مةبةستمانة لةطةل ثارادايمى نةريتية جياوازيان هةية,بةلام لة رووى ئامانجةوة ئةخلاقى نةريَتى و نوىَ هيض جياوازييةكيان نيية,كة بريتية لة هةلَسوكةوتى ئةخلاقيانة.

ئامانجةكانى ئةخلاقى نةريتى لة سيستةميَكى ئابوريى نويَدا زؤرتر هةلى طةيشتنيان هةية تاوةكو لة ضوارضيَوةيةى سيستةميَكى كؤمةلايةتى نةريتى(traditional).بابةتى ئةخلاق بريتىية لة كؤمةليَك دةبىَ و نابيَى رةوشتي و ئةمانةش بةثيَى بةهاى ثةسةندكراو هةن كة بةديار دةكةون بةدةربرِينى وةك باش وخةراث دروست ونادروست.كةواتة بةهاكان بنةماى ليَكؤلينةوةى ئةخلاقين. لة رِاستيدا بةهاكان لة هةنديَك بناغةى مةفهومى ثيَكديَن كة رِىَ ثيَشاندةرى برياردانى ئادةميزادن.هةر مرؤظيَك ثيَى خؤش ناخؤش ذيانيَكى ئةخلاقيان هةية, هيض كؤمةلطايةك نيية كةلة سةر بنةمايةكى ئةخلاقى دانةمةزرابيَت.بةشة طرنطةكةى جيياوازى مرؤظ وئاذةل لةئةخلاقداية.ئاذةل لةسةر بنةماى ئةخلاقى بابةتيانة هةلسوكةوت ناكةت بةلكو تةنيا كردارةكانى لةسةر بنةماى غةريزةية,لةحالةتيَكدا كة مرؤظ لة رِيَطةى دةستةمؤكردنى هاندةرة غةريزييةكانى خؤى لةلة سةر بنةماى زنجيرة رِيَسايةكى مةفهومى,واتة باش وخةراث هةلسوكةوت دةكات كةئةمةش رةنطدانةوةى بةهاكانة. زؤربةى كؤمةلطاكان لة ميَذووى مرؤظايةتيدا بنةماى ئةخلاقى تايبةت بةخؤيان هةبووة.كة ئةم بنةمايانة كةم تا زؤر هةنديَك خالَى هاوبةشيان هةية,واتة بةهاكانيان ثيَكدةضن واتة مةرج نيية كة كؤمةلطاكان جياوازبن ئةوا هةموو بةهاكان و سيستةمة ئةخلاقيةكانيان بةتةواوى جياوازبن.ضاكة لة هةموو كؤمةلطاكان ضاكة بووة و درؤ لة هةمووكات وساتيَك خةراثة بووة.باوةرِ ناكةم كةئةمانة لةهيض شويَنيَك جياوازبن,دةتوانين بليَين كةبة تيَثةربوونى كات ليكَضونةكانيش زياتر دةبن.لة نيَوان فةزيلةتة ئةخلاقيةكاندا ئةوةى كةبةردةوام زؤربةى بيرمةندان بةطرنطترين فةزيلةت دايدةنيَن دادثةروةرية. دادثةروةرى بةهايةكة(هؤيةكة) كة هيَزى بةردةوامبوونى ذيانى كؤمةلايةتى و هيَزى ئاشتيخوازانةى مرؤظةكانة.

ضةمكى دادثةروةرى هةروةك زؤربةى ضةمكةكانى زانستى وفةلسةفى بؤ يةكةمجار بةهؤى فةيلةسوفة يونانية كؤنةكان بةر لة 2400 سال قسةى ئيستدلالى و هزرى بؤ كراوة.ئةخلاق بةدريَذايى ميَذوو لة هةموو كؤمةلطايةكدا هةبووة بةلَام بابةتى ئةخلاقى بة شيَوةيةكى زانستى وئيستدلالى دةستى ثيَكراوة.يونانييةكان بؤضونيان بؤ بابةتى ئةخلاق بة مةفهوومى سروشت وكةمال بةسترابووة. يونانيةكان كةماليان لة سروشتدا دةديت و ثيَيان وابوو كة لادان لة رِيَرِةوى سروشتيدا دةبيَتة هؤى كةموكورتى و زيان.بةبرِواى ئةوان دادثةروةرى لة باشترين شيَوةكةى دا بريتى بوو لةوةى كة هةموو شتيَك لةشويَنة سروشتيةكةى خؤى بيَت و بارودؤخى سروشتي بونةوةرةكانيان بةبارودؤخيَكى دروست و دادثةروةرانة دادةنا, هةر بؤيةش هةر سيفةتيَكى سروشتى بريتى بوو لةو دادثةروةريية و ثيَضةوانةى ئةمةش بة نادادثةروةرى و ستةم دادةنرا.ئةرةستوو لة ضوارضيَوةى ئةم بيروراية باسى دوو ضةمك لة دادثةروةرى بة شيَوةى (ئيستدلالى) يةكيَكيان دادثةروةرى بة شيَوةى دابةشكردن و ئةوةى ديكةيان دادثةروةرى بة شيَوةى جيَطؤركىَ ية. مةبةست لة دادثةروةرى (شيَوةى دابةشكردن),ضؤنيةتى دابةشكردنى سةرضاوة سروشتى وكؤمةلايةتيةكان لةنيَوان ئةندامانى كؤمةلطاية. ئةرةستوو دةليَت ئةمكارة دةبىَ لة سةر بنضينةى جيَطا و ثلةو ثايةى هةر يةكة لةئةندامانى كؤمةلطا بيَت.واتة دادثةروةرييةك لة بةر ئةوةى كة ثلةوثايةى طةورةترى هةية لة كؤمةلطا لة ضاو كريَكاريَك ئةوا بة شيَوةيةكى سروشتى دةبىَ مافيشى زياتر بيَت.كةواتة دادثةروةرى لةروانطةى ئةرةستوو ,جياوازى نيَوان ئةم دوو ضينةية ضونكة ثلةوثايةى جياوازييانة هةية. مةبةستى ئةرةستوو لةدادثةروةرى (بة شيَوةى جيَطؤركىِ كردن) ئةمةية كةثيَى دةطوتريَت يةكسانى لة ئالوطؤر يان يةكسان رِةضاوكردنة لة طؤرِينةوة.ئةم دوو ضةمكة دادثةروةرية هةتاوةكوو سةدة كؤتاييةكانى ميَذوو بة سةر بيرِورِاى ئةورووثى زالَ بوو. كاتىَ تةماشاى كؤمةلطاى ئيسلاميش دةكةين دةبينين كة زؤربةى وتوويَذة هزرى و ئيستدلاليةكان لة دةورى ئةم دوو ضةمكة دةخوليَنةوة.بة ثيَضةوانة بيرمةندانى سةدة نويَيةكان بوضوونيَكى نويَيان بؤ ضةمكى دادثةروةرى هيَناية ئاراوة كة لةهةنديَك شيَوازدا جياوازييةكى زؤرى لة رِووى ثارادايمى ثيَشكةشكردنى بابةتةكةوة هةية,واتة جياوازي لة جؤرى تةماشاكردنى ضوارضيَوةى دادثةروةرى هةية.فةيلةسوف وبيرمةندانى سةدة نويَيةكان هةروةك يونانيةكان جاريَكيتر بؤ رِوونكردنةوةى دادثةروةرى ثشتيان بة سروشت بةستةوة,بةلَام لة رِةضةلةكى ئةم دةربرينانةدا هةنديَك جياوازى طةورة بةر ضاودةكةن.بةومانايةى كةنويَيةكان بة ثيَضةوانةى كؤنةكان بنةماكانيان(اصل)لة سةر يةكسانى سروشتى مرؤظداناوة, ئةرةستوو يةكسانى لة نيَوان مرؤظةكان قبول ناكات ودةلىَ كة هةر مرؤظيَك لةطةل مرؤظيَكى تر لة رِوى ثلةو ثايةى كؤمةلايةتييةوة جياوازة بةلام ئةم برِواية مةرجى سةرةكى و ئةو (ئاكسيؤمة)ئةخلاقية و بةهاى يةكةمية ئةو طرنطييةى كة بيرمةند و فةيلةسوفة نويَةكان هةيانة ئةوةية كةهةر مرؤظيَك لة مافةوة يةكسانن, و ئةم بيرؤكةية وةك رِاستيةكى سروشتى رِةضاو دةكةن و دةليَن كة هةر مرؤظيَك لةطةل هةنديَك لةماف و ئازادى سروشتيةوة ديَتة دونياوة.ئةم بؤضوونةش بةتةواوى جياوازة لةطةل بؤضوونة(ئؤرطانيكة) كؤنةكة.ئةم جياوازية (ثارادايميةى) كةثيَشتر باسى ليَوةكرا ليَرة بة ديار دةكةوىَ,واتة كؤمةلطايةكى مؤديَرن لةضارضيَوةى ئةم ثارادايمة ديَتةكايةوة كة هةموو مرؤظيَك لة مافدا يةكسانن. لة حالةتيَكدا كة لة بيرةكؤنةكاندا ئةمة بةرضاو ناكةويَت,هةتا دةطاتة ئةو رِادةيةى كةهةندىَ كةس بة كؤيلة بة ناو دةبريَت كة لة هيض ئازادى و مافيَكدا بةشدار نيية.بة طويَرةى رِاى بيرمةندةنويَيةكان هةموو مرؤظةكان لة مافة سروشتى و (فترى)دا بةهرةمةندن,و هةتا دةليَن ئةم مافانة ثيَش ثةيدابوونى مرؤظ لة كؤمةلطادا هةبووة.لةهزرى نويَدا ,دادثةروةرى بةو رةفتاروكردارانة دةطوتريَت كة رِةضاوى مافةكانى مرؤظى تريش بكات,و ستةم لةم شويَنة دا بةدةر دةكةويَت كة ئةم سةرثيَضيية لةكؤمةلطادا كرابيَت.واتة ئةو مافة سةرةتايى و بنةرِةتيةى كة ثيَى دةطوتريَت :مافى مرؤظ: واتة مافى ذيان, خاوةنداريَتى,و ئازادى رِادةربرين نابيَت سةرثيَضى ليَ بكريَت ئةطينا ستةم رِوو دةدات.

جؤن لاك كة يةكيَك لةبةرجةستةترين نويَنةرانى بير و فةلسةفةى نويَ و هنديَك جار دةتوانين بليَين ئابوورى نويَية جةخت لة سةر ئةوةدةكاتةوة كة دادثةروةرى (قايل) بة خاوةنداريَتية وئةم وتةية زؤر لة رِاستى نزيكة,بةثيَى برِواى جان لاك ضةمكى خاوةنداريَتى ماناى بوونى خاوةنداريَتيية و ضةمكى نا داد ثةروةرى بريتية لة سةرثيَضى كردنى لةو مافة و ريَطرتن خةلكانى تر بؤ وةدةستهيَنانى ئةم مافة. هةلَبةت ليَرة ئاشكراية كة ماناى خاوةنداريَتى ليَرة مانا طةورةكةيةتى واتة مافى خاوةنداريَتى مرؤظ لة جةستةو دةروونى خؤى دةسثيَدةكات هةتا خاوةنداريَتى لةبةروبوم و خؤماندوكردنى ماددى و مةعنةوى .هةر بؤيةش كاتىَ باسى خاوةنداريَتى دةكريَت,ئةوا ناوى مرؤظيش بةشيَكة لةم خاوةنداريَتية .هةر بؤية لة كؤمةلطايةكى مؤديَرندا كاتىَ كةسىَ نابةجىَ تؤمةتبار دةكريَت,ئةوة طةرِاندنةوةى كةرامةتةكة دةبىَ بة شتيَكى ماددى بيَت,واتة شيَوةيةكى ماددى تةواو وةردةطريَت.ليَرةدا بابةتى خاوةنداريَتى وةك ناويَكى طشتى سةير دةكريَت, زؤر جار وا دةزانريَت كة خاوةنداريَتى بريتيية لة خاوةنى شتيَك بوون , لةكاتيَكدا كة مرؤظ خاوةنى شتيَك نيية بةلكو خاوةنى ئازادى خؤيةتى. طةورةيى مرؤظ كاتىَ دةشكىَ كة خاوةنداريَتى و ناسنامةى مرؤظ نةفى بكريَت هةر بؤيةش ئةم كردارة ستةمكارانةية,

بيرى ئةخلاقى نوىَ لة سةر بنضينةى بةها, ماف و ئازادية تاكةكةسيةكان دروست بووة و تيؤرى دادثةروةرى تايبةت بة خؤى هةية كة لةو ضةمكة خاوةنداريَتييةى كة باسمان كرد دةرناضىَ. جةخت كردن لة سةر ثلةو ثايةى مرؤظ لة سيستةمى بةهايى نويَدا كة بة تاك طةرايى دةناسريَت,زؤرجار تووشى رِةخنةى هاندةرانى ئةخلاقى كؤن و نةريتى وسؤشياليستةكان و كؤمةلطةراكان دةبيَت. بة رِاى رةخنة طرةكان, تاكطةرايى و مرؤظ دةبيَتة رِيَطر لة بةردةم طةورةترين (فةزيلةت) يان بةهاى مرؤظى كة هةمان هاورِيَيةتى و هاوكارى كردن لةطةل يةكترة.وبةمةش كؤمةلطاى مؤديَرِن لةئةخلاق ومةعنةويةت بةتال دةبيَت.ئةمة سةرةكيترين رةخنةية بؤ سيستةمى ئابوورى ئازاد و ئةخلاقى مؤديَرن.ئةم تؤمةتة لةوة سةريهةلَداوة و بةهيَز بووة بةوةى كة سيستةميَك لة سةر بنةماى تاكطةرايى نةوةك هةر رِةضاوى ئامانجة كؤمةلايةتييةكانى نةكردووة بةلكو بلة رِيَطةى زؤر كردنى ركابةريَتى رِيَطريَكى دروست كردووة لة بةردةم هاوكاريكردنى تاكةكانى كؤمةلطا لةطةل يةكتر. هةلَبةت دةزانن كة سةرمايةدارى ناويَكة كة رِةخنةطرانى ئابورى ئازاد دايانناوة,واتة سةرمايةدارى لةبةرامبةر سؤشياليزم ديَت. بؤ وةلَام دانةوةى ئةم تؤمةتانة و رِوون كردنةوةى ئةم بابةتة دةبىَ تةماشاى رِةوتة كؤمةلايةتيةكانى وةكوو هاوكارى و يةكطرتوويى كؤمةلايةتى لةهةر دوو ثارادايمةدا بكريَت,و ماناى رِكابةريَتيان بؤ رِوون بكريَتةوة.يةكطرتن لة طروثيَكدا كاريطةرييةكى طرنط و ضارةنووسازى هةية بؤ بةردةوام بوونى ذيانى كؤمةلطا بضوكةكان. كؤمةلطاى بضوك كةبة ئامانجيَكى تايبةتى دامةزراوة بةشيَكى طرنطة لةميَذوى رِابردووى مرؤظ لة كؤمةلطا بضوكةكاندا,طروثة مرؤييةكان كة بة شيَوةى طروثة رِاوضيةكان و كؤ كردنةوةى خؤراك ذيانيان بةسةر دةبرد . ئةم كؤمةلطاية نموونةى كؤمةلطاى بضووك يان عةشيرةتين كةبة بىَ هاوكارى و يةكطرتنى طرووثى نةياندةتوانى ذيان بةسةر ببةن. هةر بؤيةش ئةخلاقى زالَ لةم كؤمةلطاية دا ئةخلاقى كؤطةرايى وطروثى بوون.ئةم يةكطرتن و هاوثةيمانية بة ئامانجى يةكطرتن لةناو طروث و رِيَكخراوة مؤديَرنةكانيش هةية كة ثيَويستة بؤ سةركةوتنى كارةكانيان, ئةطةر بنكةيةكى ئابووريى بة نموونة وةرطرين دةبينين كةلة ناو ئةم بنكةيةدا لة نيَوان ئةندامةكاندا ثةيوةندييةكى ئؤرطاني هةية, هةر بؤية ليَرةدا ركابةريَتى ماناى نيية و ضيتر بةهايةكى ئةخلاقى نيية بةلكوو دذةبةهايةكةى ئةوةية كة ناتوانين ئةخلاقى كؤمةلطا بضووك وطةورة ثيَكةوة ببةستينةوة.كؤمةلطاى طةورة ماناى كؤمةلطايةكى ضةند مليؤنى ئةم سةردةمةن,ناتوانريَت كؤمةلطا شارستانييةكان ميكانيزم و كةلتوريَكى جياوازيان هةية بة ئامانجة هاوبةشةكانى طروثى بةريَوة ناضن, ئةم كؤمةلطايانةلةسةر بنضينةى ئامانجة جياوازةكان بةريَوة دةضن ,لة رِووى ميَذوويةوة كاتىَ باثيرةكانمان بة ثيَشكةوتنى كشتووكالى شارستانيان دروست كرد ,وردةوردة هةستيان كرد كة لة كؤمةلطا طةورةكاندا دابةشبوونى ئيش وكار ثةيدا بووة هةر بؤيةش ئةخلاق و رِوشتيَكى نوىَ و جياوازثةيدا بوو بةهاى ئةخلاقى جياوازيش تيَدا بةديار كةوت, ئةم شتانة كة لة طروثة بضوكةكان دا دةبيَتة هؤى سةركةوتنيان رِةنطة لة كؤمةلطا طةورةكان ببيَتة هؤى شكست و سةرنةكةوتن و يان بة ثيَضةوانةشةوة ئةخلاق و كرداريَك كة دةبيَتة هؤى سةركةوتن لة كؤمةلطايةكى طةورةدا رةِنطة ببيَتة هؤى شكست لة كؤمةلطا بضوكةكان. ئةطةر ئابووريانة تةماشا بكةين, دةبينين ركابةرايةتى كة لة كؤمةلطا كةورةكاندا بةماناى شيَوةيةكى دؤزينةوة و داهيَنان و ئافراندنة, وكارامةيى سيستةمة ئابووريية مؤديَرنةكان و بازارِةكانى ركابةرايةتى بؤ ئةم بابةتة دةطةريَتةوة كة ئةمةش بةهايةكى ئةخلاقى بنضينةيية,كةواتة فةرامؤش كردنى ئةساسى ركابةريَتى و دانانى بنةمايةكى يةكطرتن و هاوكارى لة شيَوةى كؤمةلطا بضووكةكان وا دةكات كة كؤمةلطا كارامةيى خؤى لةدةست بدات و تةنانةت ئةطةرى لةناوضوونيشى دةبيَت,ئةطةر لةرِوانطةيةكى تر تةماشاى ئةم بابةتة بكةين دةبينين كة ئةطةر بةريَوةبةريَكى سةركةوتووى بنكةيةكى ئابوورى بيةويَت ئةو ئةخلاقةى كة لةطةل خيَزان و مندالةكانى خؤى هةية بة هةمان شيَوةش لةطةل بةريَوةبةرة هاوشيَوةكانى خؤى هةبىَ ئةوا بىَ طومان تووشى شكست دةبيَت , كةواتة ليَرةدا دووربوون لة ئةخلاق دروست دةبيَت, واتة مرؤظيَكى مؤديَرن مامةلة لةطةل دوو جؤر لة ئةخلاقى جياوازدةكات هة ربؤيةش ذيان ناخؤشتر بوووة هةر بؤيةش نةخؤشية دةروونيةكان لة كؤمةلطا مؤديَرنةكان زياترة بة بةراورد لةطةل كؤمةلطا كؤن و نةريتيةكان هةر بؤيةش مرؤظيَكى مؤديَرن بة ناضارى تووشى جؤريَك لة ئيكسيزؤفرنى دةبيَت ,واتة لة دوو كؤمةلطاى جياواز و بةهاو ئةخلاقى جياوازدا ذيان بة سةر دةبات, ,شاردنةوةى ئةم رِاستيية واتة رِاستى هةبوونى دوو كؤمةلطاى جياواز ودانانى يةكيَك لةم بةهايانة لة جياتى ئةويتريان لةكرداردا دروست نيية,و هةر كةسىَ كة بيةوىَ ئةم كارة بكات ئةوة تووشى ئةنجامى باش نابيَت و بة هةند وةرنةطرتنى ئةم بابةتة ئةم طومانةش بة هيَزتر دةكات كة دادثةروةرى لةكؤمةلطاى مؤديَرن زياتر ئةطةرى رِوودانى هةية.بابةتى دادثةروةرى كؤمةلايةتيش يةكيَك لةم بابةتانةية لة كؤمةلطايةكى بضووكى وةكوو هؤز يان عةشيرةت بوارى ضاوديَرى كردنى راستةوخؤ و دابةشكردنى كار بة شيَوةيةكى رِاستةوخؤ و تةرخانكردنى سةرضاوةكان بة شيَوةيةكى رِاستةوخؤ, لة هؤزيَكدا كاتيَك ريَكخراوة ئابوورى و كؤمةلايةتيةكان سةرهةلدةدةن ,ئةندامانى ئةم كؤمةلطاية يةكتر دةناسن و هةموو كةس دةزاننيَت كة هةر كةسيَك ض دةبىَ ض كاريَك ئةنجام بدات و هةر كةسىَ كاريَك بؤ طةيشتن بة ئامانج ئةنجامدةدات. ئةخلاق لةويَدا ئةخلاقى كؤمةلطايةكى بضووك و ئةخلاقيَكى طروثيية.بؤ نموونة دةتوانين تةماشاى كردارى كؤكردنةوةى خؤراك و يان رِاو بكةين كة دابةشكردنى ئةمةش كاريَكى قورس نيية و لة بوارى ثراكتيك دا دةكريَت,بةلام لة كؤمةلطايةكى طةورةدا تةنها لةريَطةى سيستةميَك دةتوانين كار بكةين كة ثيَى دةطوتريَت سيستةمى ئابوورى يان ميكانيزمى نرخةكان. هؤيةكةشى ئةوةية كة بؤ تةرخانكردنى سةرضاوةكان لة كؤمةلطايةكى ضةند مليؤنى دا بة رِادةيةكى زؤر ثيَويستيمان بة كؤ كردنةوةى زانيارييةكان هةية.ضونكة بة طؤرِانى كات ئةوة كؤكردنةوةى ئةم زانياريانة توشى طرفت دةبيَت ئةوة ئةم بابةتةية كة َهايكَ بة ناوى بلاوى زانيارييةكان لة كؤمةلطا مؤديَرنةكان باسدةكات و دةلىَ كة تةنها شيَوةى زالَ بوون بة سةر طرفتى ثةراطةندة بوونى ئامانجةكان ,سيستةميَكى ركابةريَتى بة هيَز يا خود ميكانزمى نرخةكانة و مرؤظ ئالتةرناتيظيَكى بؤ نةدؤزيوةتةوة. ئيَستاكة لةوتةكانى ثاليَوراوانيش هةر ئةمةش دةخريَتة باس لة بةر ئةوةى هيض مرؤظيَكى ذيرو تيَطةييشتوو طومانيَك لةم رِاستية ناكات كة طرنطترين ئامرازى كارايى و باشترين شيَوةى تةرخانكردنى سةرضاوةكان كة لة ئةنجامدا سامان وئاسودةيى ليَى ثةيدا بووة لة كؤمةلطا مؤديَرنةكاندا لة ئةنجامى ركابةرايةتى ثةيدا بووة هةر بؤيةش سياسةتوانان داواى ئابوورى ئازادو كةرتى تايبةت دةكةن. بةلام ئةطةر برِوامان بة كارامةيى ركابةرايةتى لة كؤمةلطا هةية ئةوة ضؤن دةتوانين لة هةمان كاتدا بليَين كة ئةم ئامرازة بة دذة بةها دابنيَنن لة كاتيَكدا كةدةبيَتة هؤى كةمبوونةوةى رِادةى هةذارى و باشتر بوونى رِةوشى خوشطوزةرانى كؤمةلطا.

مةطةر ئةوةية كة بيريَكى ريَِك و ثيَك يان (منسجم)لةم بارةوةية نةبيَت كة بةداخةوة زؤربةمان ئةم طرفتةمان هةية, بة تايبةتى سياسةتوانان كة خؤيان بةوة طرتووة كة ووتةى دذبةيةك بةكار ببةن, ئنجا ئةطةر ركابةريَتى ببيَتة هؤى خؤشطوزةرانيةكى زياتر كةواتة ناتوانيَت دذة بةها بيَت كةواتة دةبيَتة بةهايةكى ئةخلاقى.

رِةخنة طرانى بازارِى ئازاد هةبوونى هةذارى و زؤر بوونى كةليَنى نيَوان ضينة جياوازةكانى كؤمةلطاى بةدوور لة بةها دادثةروةريةكان دةزانن و دةليَن كة ئابوورى ئازاد و ركابةريَتى بوةتة هؤى ئةم طرفتانة كةواتة شتيَكى نا دروستة, لة رِاستيدا رِكابةريَتى دةبيَتة هؤى ئةوةى كة هنديَك كةس بطةنة لوتكةو بةهيَزتر بن هةروةك لة ياريةكى وةرزشى دا هةرواية, بة شيَوةيةكى طشتى يةكيَك لة ئامانجةكانى ركابةرايةتى ئةوةية كة باشترينةكان لة باشةكان جيا بكريَنةوة, بةلام ئةوة نايةكسانى ناطةيةنىَ ئةمةش ريَِطا و ئامرازيَكى ناسينة,واتةناسينى تواناييةكان,مرؤظةكان لةهيَزو توانادا جياوازن, هنديَكيان وةرزشوانانى ناياب و طةورة دةبن و هةنديَكيشيان دةبنة وةرزشوانيَكى ئاسايى.ئةنجامى ركابةريَتى بةتايبةتى لة ثانتايى ئابووريدا ئةنجامى كؤتايى و بةردةوام نيية واتة مةرج نييةكةسيَك كةجاريَك يةكةم بووة هةمووجار هةر يةكةم بيتَ, ركابةرايةتى هةر بةردةوام دةبيَت و ئةمةش ريَِرةويَكى بةردةوامة و ماناى دادثةروةرى ليَرةدا ئةوةية كة ياساو ضوارضيَوةيةكدابنريَت كة تيَدا مافى رِكابةرايةتى يةكسان بؤ هةموو كةسيَك دابين بكريَت , ئةنجامى ركابةريَتيةكةش هيض ثةيوةندييةكى لةطةل دادثةروةرى نيية واتة كاتىَ يانةيةك لة ياريدا دةدؤريَنىَ ناتوانين بليَين لة بةر ئةوةى ئةندامانى ئةم يانةية مرؤظى باشن و بةريَزن كةواتة دةبىَ ئةنجامى ياريةكةش بطؤريت, ئةو يانةيةى كة دؤرِاوة دةبىَ بة دؤراندنى خؤى رِازى بيَت و دةبىَ ئةمةش قبول بكةين كة كةسيَك كة بةهيَزترة دةباتةوة, هةر بؤيةش رِةخنةطران دةليَن بؤ بةرثابوونى دادثةروةرى كؤمةلايةتى لةسةر ئاستى ئابووريدا دةبىَ حكوومةت دةست لة كاروبارى ئابووريدا وةربدات بةمةش كؤنترؤلكردنى ضالاكيية ئابوورييةكان و كةم كردنى ركابةريَتى وطواستنةوةى سامان و دةسهاتى ضينة ضياوازةكانى كؤمةلطا, ئةم تيَروانينةى كة ئةوان لةسةرى ثيَدا طرىَ دةدةن واتة دادثةروةرى كؤمةلايةتى نابيَت ببيَتة قوربانى كارايى ئابوورى. هةر ئةم رِستةيةشة كةسياسةتوانان بةكارى دةبةن و دةليَن كة نابىَ دادثةروةرى ببيَتة قوربانى كارايى ئابوورى و بة بىَ ئةوةى كة بزانن كةكارايى مةرجيَكى ثيَويستة. بؤ باشتر كردنى بارودؤخى كةم دةرامةتةكان و هةتا ئةوةى كة ئةو مةرجة جيَبةجىَ نةكريَت ئةوا كةم كردنةوةى ئاستى هةذارى و كةليَنى دةسهاتى ضينةكانى خةلك كةم نابيَتةوة لؤذيكى ئابوورى و ئةزموونى ميَذوويى ئةوةمان ثيَدةلَيَت كة زياد بوونى كارايى دةبيَتة هؤى تةرخان كردنى دروستى سةرضاوةكان و لة ئةنجامدا دروست كردنى سامان زؤر هاوكارى كؤمةلَة بؤ باشتر دابةشكردنى سامان و دةسهات و دةرامةت و كةم كردنى هةذارى ليَدةكةويَتةوة وبة ثيَضةوانةشةوة هةر كاتىَ بة بيانؤى دادثةروةرى كؤمةلايةتى, ئازادى ئابوورى و ركابةريَتى لة كؤمةلطادا كةم بكريَت وحكوومةت بة دةستيَوةردانى نابةجيَى خؤى ببيَتة هؤى سةرثيَضيكردن لة سةر مافة خاوةنداريَتييةكان,ئةوا مرؤظةكان نةوةك هةر ئازادى خؤيان لة دةست دةدةن بةلكو تووشى هةذارى و جياوازى ونايةكسانيةكى خةراثتريش دةبن.,نموونةى ولاتة كؤمؤنيستيةكانيش ئةم رِاستية دةسةلَميَنىَ. لة رِووى ئابوورييةوة ئةم ووتةية زؤرئالؤز نيية, كاتىَ كؤمةلطا سامانيَكى زؤر بةرهةمديَنىَ ئةم سامانة زؤرة يان شتومةك و خزمةتطوزاريية زؤرة ثيَويستى بة بةكاربةر هةية, دةولةمةندةكان بةشيَكى بضووكن لةبةكاربةرةكانى كؤمةلطان,كؤمةلطايةك كة بةرهةمى زؤر بيَت ئةوا رِيَذةى سوودموندةكانيشى زياددةبيَت,وات كارايى ئابوورى نابيَت لة سةر حيسابى لة دةست دانى دادثةروةرى كؤمةلايةتى بيَت و ناضار دةبيَت ئةم بةرهةمة بطةينيَتة دةستى ضينةكانى ترى كؤمةلطا. هةر لةبةر ئةم رِاستييةية كة لة كؤمةلطا ثيَشكةوتووكان ضينى ناوةرِاست زؤرينةية كةئةمةش زؤرينةى سامانى كؤمةلطا بةكار ديَنن و دروست بوونى ضينى ناوةرِاستى طةورة ماناى كةمبوونى كةليَنى دةسهاتى نيَوان ضينةكانى كؤمةلَةية, واتة زؤربوونى سامان بة ناضارى ليَك نزيكبوونةوةى ضينايةتى بةدواى دا ديَت و ئةمةش لؤذيكى سيستةمى ئابووريية.بة زؤربوونى سامان ضينى ناوةرِاستى طةورة ثةيدا دةبيَت, ئةمانة لةبابةتةكان و وانةكانى طةشةثيَدانى ئابوورى بة شيَوةى ثةيوةندى نيَوان دوو طؤراوى(متغير)ى نايةكسان واتة دابةشبوونى دةسهات و زياد بوونى دةسهاتى تاكةكةسى بة شيَوةى( u) ى ئينطليزى ثيَشان دةدةن.لةقؤناغة سةرةتاييةكانى طةشةسةندن ئةطةرى دروست بوونى نايةكسانى رؤرترة بةلَام لةكؤتاييدا ئةم نايةكسانيية كةمتر دةبيَت و ئةمةش لؤذيكى ئابوورية كة هةموو كؤمةلطايةك ئةم ريَِطايةى برِيوة, هةلَبةت هةندىَ كؤمةلطاش هةن كة لة قؤناغةكانى سةرةتايى ثيَشكةوتنيان نايةكسانيةكى كمتريان بة خؤوة بينيوة بةلَام ئةخلاق بة تةواوى بةندة بة سةر هةبوونى ئازادى.ئةطةر مرؤظ ئازاد نةبىَ ناتوانرىَ دادوةريةكى دروستيشى لة سةر بدريَت, ئةطةر بليَين كة بؤ نموونة مرؤظي بةند كراو كارةكانى ئةخلاقية يان نا ئةم ووتةية تا رِادةيةكى زؤر بىَماناية,دةبىَ تاكةكان لة بوارى هةلبذاردنيان ثيَبدريَت لة دواييدا دةردةكةويت كة هةلبذاردنةكةى ئةخلاقية يان بة ثيَضةوانةوة, كةواتة بؤ دادوةريةكى ئةخلاقى يةكةمجار دةبىَ ئازادى هةبىَ.ئةخلاق و دادثةروةرى بة هيَزو زةبرى حكوومى و دةستيَوةردانى حكوومةت لة ويستى خةلك نايةتة دى, ليَرةوة جؤرة دذايةتيةك دةردةكةوىَ, ئةخلاق و هةلَويَست ورِةوشتى ئةخلاقى تةنها بؤ مرؤظى ئازاد كةخاوةن دةنطى سةربةخؤ بيَت و خاوةن بةرثرسيارةتى تاكةكةسية, ناضار كردنى خةلك بؤ كارى ضاك و كارى باشكردن لة سةر حيسابى بة خةلكى تر لة رِيَطاى هيَزى حكوومةتةوة بة بةهايةكى ئةخلاقي دانانريَت.هةنديَك كةس كة داواى ئةخلاقى كؤمةلايةتى دةكةن ضاوةرِيَنة كة حكوومةت بة هيَزى خؤى شتةكان لة هنديَك خةلك بستيَنىَ و بيداتة بةشةكةى ترى خةلك. ئةخلاق بابةتيَكى تاكة كةسية واتة دةبىَ بؤ خؤت هةست بة ليَثرسراوةتى بكةيت هةر ئةمةش ماناى درووستى ئةخلاقة,نة وةك ئةوةى كةحكوومةت بة زؤر لة هةندىَ كةس بستيَنىَ و بيداتة هنديَكى تر و لةئةنجامدا بارودؤخيَكى خةرابتريش بةدواى داديَت. هونةرى ئةخلاقى لة وةرطرتنةوةى خاوةنداريَتى و سثاردنى بة كةسيَكى تر نيية بةلكوو وازهيَنانيَكى ئارةزوومةندانةية لة مافى تاكة كةسى خؤى و بة ليَثرسراويَتى خؤى.ئةم كارةش ثيَويستى بة ئيرادة و ويستيَكى ئازادو بريارى سةربةخؤ هةية. ئةطةر من ئازادبم دةتوانم هةلَويَستى ئةخلاقيم هةبىَ,هةر بؤيةش دةتوانين بة رِاشكاوى بليَين كةلةكؤمةلطايةك دا كة لةسةر بنضينةى ماف و ئازادىتاكةكةسي دامةزرابىَ دةتوانريَت رِووى رِاستةقينةى ئةخلاق رِاستةقينةكةى ثيَشان بدريَت.مافى خاوةنداريَتى تاكةكةسى و ئازادى هةلَبذاردن كة دوو ستوونى سةرةكى سيستةمى ئابوورى ئازادن, لة هةمان كاتدا دوو ستوونى سةرةكى رِةوشت و كرداريَكى ئةخلاقين و بؤية رِةخنةطرةكانيش بؤ وةدةستهيَنانى دادثةروةرى يان دادثةروةرى كؤمةلايةتى لة مافى خاوةنداريَتى و ئازادى مرؤظى كةم دةكةنةوة و لة رِاستيدا تةور لة درةختى دادثةروةرى و ئةخلاق دةدةن و هةروةك ضؤن زؤر لة وولاتةكان بؤ وةدةستهيَنانى دادثةروةرى كؤمةلايةتى و دروست دابةشكردنى ويستيان ئةمكارة بكةن و كة تيَدا سةركةوتوو نةبوون, رِةفتارو كردارى تةندرووست و ئةمانةتدارى زؤرتر لة كؤمةلطا ثيَشكةوتوو و مؤيَرنةكان بة ديار دةكةويَت تا وةكوو لةكؤمةلطا هةذار و نيمضة ثيَشكةوتووةكاندا كة جةخت لة سةر دادثةروةرى كؤمةلايةتى دةكةن, هةروةك لة كؤمةلطا كؤمؤنيستةكان بة ثيَشووةكان ديار كةوت كة تيَيدا بةرثرسيارةتى تاك ثةراويَزكرابوو يان هةر فةرامووش كرابوو, لة حالةتيَكدا كة بةرثرسيارةتى تاكة كةسىية كةمرؤظى رِةوشت باش وئةمانةتدار بة ديار دةخات. خاليَكى طرنطى تر كة زؤر جار فةرامووش دةكريَت و بة ئاراستةى كؤمةلطا رِؤذئاوايي و ثيشةسازييةكان دةكريَت ئةوةية كة ئةم كؤمةلطايانة ئةخلاقيان تيَدا نيية, بة طويَرةى بيردؤز و رِاستيةكى زانستى كؤمةلَايةتى كة دةلَيَت"ثيَشكةوتن لة كؤمةلطايةكى بىَ ئةخلاق دا رِونادات".واتة كؤمةلطا بة بىَ ئةخلاق تووشى هةرةسهيَنان و شكست دةبيَت و ئةطةر دةبينين كة كؤمةلكايةك ثيَشكةوتووة ماناى ئةوةية كة ئةخلاق تيَدا رِةضاو دةكريَت,لة كؤمةلطاكانى جيهانى سيَهةم و دواكةوتوو زؤرتر دياردةكانى وةك طةندةلَى و فيَلبازى وكردارةخةراثةكان لةئاستة جياجياكانى كؤمةلطادا بة ديار دةكةويَت. هؤى سةرةكى ئةوانةش رِوون نةبوونى مافى خاوةنداريَتى تاكةكةسى و ليَثرسراوةتى كؤمةلَايةتية. هؤيةكةى ئةوةنيية كة لةرِووى تاكةكةسى مرؤظةكانى جيهانى سيَهةم خةرابترن لة مرؤظةكانى وولاتة ثيَشكةوتووةكان بةلكوو لة بةر ئةوةية كةلةم وولَاتانة دا جيَطةو ثيَطةى ليَثرسراويَتى و مافى تاكة كةسى رِةضاو دةكريَت, ئةطةر بةرثرسيارةتى كةم بيَت , طةندةلَى وفيَلكارى زؤرتر دةبيَت.

رِؤشنبيريَكى ذاثؤنى سةدةى نؤزدةهةم كتيَبيَكى لة بارةى بةراورد كردنى كؤمةلطاى خؤى لةطةل كؤمةلطا ثيَشكةوتووةكانى سةدةى نؤزدةهةم نوسيوة,كةتيادا باسى ئةوة دةكات كة بؤضى زؤربةى خةلك رِةفتارى كؤمةلايةتى تةندروستيان هةية بة ثيَضةوانةى ذاثؤنيةكان كة رِةوشتيَكى كؤمةلايةتى تةندروستيان نيية,و دةلَىَ كة هؤيةكةى ئةوةنيية كة تاكى ذاثؤنى لة رِةضةلَةك دا لة تاكى ئةوروثى خةرابتر, هةروةكوو ئةوا سةيرى رِةوشتى ذاثؤنى بكريَت دةبينين كةلة ناو مالَ و خيَزانى خؤيدا رِةفتاريَكى زؤر ئةخلاقيانةى هةية بة ثيَضةوانةى رِةوشتة كؤمةلايةتييةكةى,جا ليَرةدا دةمةوىَ بليَم كة 130 سالَ ثيَش ئةم باسة كراوة بةلَام دةبينين كة لة كؤمةلطاى ئةمرؤى ئيَمةش لةم ووتةية دةرناضىَ كة ئةمةش بؤ رِيَكخراوة كؤمةلايةتيةكانى ئيَمة دةطةرِيَتةوة لة بةر ئةوةى كة رِيَكخراوة كؤمةلايةتييةكانى ئةو كاتةى ذاثؤن وابوو كة ثاداش بة كردارى خةراث دةدرا و كردارى باش سزا دةكرا, هةر بؤية كاتىَ مرؤظ ديَتة ناو ئةمجؤرة كؤمةلطايانة ئةوة ئةخلاقة كؤمةلايةتييةكةى دةطؤريَت,بة ثيَضةوانةى ئةم ئةخلاقة باشةى كةلة نيَو مالَ و خيَزانى خؤى هةية. بؤ ئةخلاقيانة رِةفتار كردن , تةنها قسةى باش و نةسيحةت كةلَكى نيية بةلَكوو دةبىَ بنةما كؤمةلَايةتييةكان دروست بكريَن, كة رِةوشت و رِةفتارى كؤمةلَايةتى تةندروست كة هةمان رِةفتارى ئةخلاقية نةبيَتة هؤى سزادانى تاكةكانى كؤمةلَطا. لة كؤمةلطايةكى ثيشةسازى ثيَشكةوتوودا بازرطانيَك يان بةريَوةبةريَكى رِةوشتباش(درستكار) سةركةوتوو دةبيَت,يان كاتىَ بازرطانيَك بة ئاكاريَكى خراث ناوبانطى هةبىَ ئةوة تووشى شكست دةبىَ و ئيتر كةس لةطةلَى مامةلَة ناكات.بةلام لة كؤمةلكايةكى وةكوو كؤمةلطاى ئيَمة,زيرةك بةو كةسة دةطوتريَت كة فيَلبازتر بىَ و ئةمةش بةهايةكى ثؤزةتيظى وةرطرتووة, ئةوةش ثيَشان دةدات كة ئيَمة لة لايةن كؤمةلايةتةوة ئةخلاقمان نيية,و هةنديَك كةسيش هةن كة بنةماى مادديان ثشتطويَ خستووة بة بىَ ئةوةى كةطوىَ بدةنة ئةم خالَة كة (نةفى مادديات) لة كؤمةلطايةكى مؤديَرن رِةفتاريَكى ئةخلاقيية كة كةسانى تر بة طويَرةى ئةم ئةخلاقة مامةلَة لةكةل ئةم كةسة دةكةن. كؤمةلطا ئيشى بةوةدا نيية كة لة مالَةوةت (تةهزيب نةفس) دةكةى يان نة,ئةوة ثةيوةندى بة خؤتةوة هةية, بةلَام ئةطةر هاتية نيَو كؤمةلطا دةبىَ كار بكةيت ,نابىَ بة تيَضوونى خةلك ذيان بة سةر ببةى,دةبىَ بة ماندووبون و تيَضوونى خوَت بذى و هةر ئةمةش بةهاى ئةخلاقى كؤمةلطايةكى مؤديَرنة.

10 Feb 2007

Milton Friedman



New Page 1

میلتۆن فریدمان

بةدريَذايى سىَ سةدةى رِابردوو ضوار ئابووريناس بة هؤى هزر و بير و كارةكانى خؤيان توانيويانة رِةوتى ميَذوويى جيهان بطؤرِن. يةكيَك لةو ضوار زانا و بيرمةندة طةورةية لة ماوةى رِابردوو لة تةمةنى 94 سالَيدا كؤضى دواييى كرد.

ميلتؤن فريدمةن خاوةنى خةلَاتى نؤبل لة سةرةتا دا وةكوو يةكيَك لةو كةسانةى كة رِةخنةى لة قوتابخانةى جؤن ماينارد كينز دةطرت ناوبانطى بة دةستهييَنا. كينز هةولَيدةدا لة نيوان كارل ماركس وسيستةمى ئابووريى سةرمايةدارى رِيَطة ضارةيةكى سيَيةم بدؤزيَتةوة. لة سالَانى 1930 زايينى قةيرانى ئابوورى و بيَكارى لة بةرزترين حالَةتى خؤى دابوو, لة ئةمريكاوة بؤ ئةورِووثا و ولاََتانى ديكةى ثيَشكةوتوو ثةرةى سةندبوو و بىَ بازارِى ئابوورى ببووة قةيرانيَكى جيهانى, ئةمة رِيَك لةو كاتةدا بوو كة بؤلشظيكةكان لة رِووسيا جلةوى دةسةلَاتيان طرتبووة دةست, دةزطاو و ميدياكانى ئةوان ثروثاطةندةيان بؤ ئةوة دةكرد كة طواية بة ثيَى قسةكانى كارل ماركس لة كؤتاييدا سيستةمى سةرمايةدارى هةرةس دةهيَنىَ و دةرِوخيَت . كارل ماركس لة بلَاوكراوةكانى خؤيدا ستايشى سيستةم و بنةماى سةرمايةدارى وةكوو قؤناغيَك لة قؤناغةكانى كاملَبوون لة كؤتاييدا بةرةو سؤشياليزم و كؤمؤنيزم هةنطاو دةنيَت , ئةو ثيَى وابوو سيستةمى سةرمايةدارى بة هؤى ثارادؤكس و دذايةتى ستراكضةرى و سيستةماتيكى خؤى نا سةقامطيرة و تووشى لة ناو ضوون دةبيَت. ئادام سميت كة دةكريَت بليَين بنياتنةرى زانستى ئابووريى نويَية نزيكةى سةد سال بةر لة ناودار بوونى ماركس لة سالَى 1776 كتيَبى "سةروةتى نةتةوةكان"ى نووسيوة. زانستى ئابووريى نوىَ كةم تا زؤر لة سةر بنةماى كتيَبى سميت و ئةو رِةخنانةى كة لة سةر ئةوكتيَبة نوسراون,بونيات نراوة.

زؤر كةسايةتى ديكة لة ئاسمانى ئةدةبياتى ئابوورى بة درةوشاوةيى ماونةتةوة بةلَام ئةم ضوار ئابووريناسة , بةثيَى ليَكؤلينةوةى هةنديَك لة ليَكؤلةرةوةكانى ئةم بوارة, كاراكتةرة سةرةكييةكانى وتوويَذ و مشتومرِ و طؤرانكارى و وةرضةرخانى سةرسورهِيَنةرى ئابوورى و سياسى لة سىَ سةدةى رِابردوون. كؤضى ميلتؤن فريدمةن هةوالَ و مانشيَتى زؤربةى رِؤذنامة ناودارةكانى جيهان بوو. هؤى ئةو هةموو سةرنجدان و هةلَوةستة لةسةركردنةى مامؤستايةكى ئابوورى دةبىَ لة ثةيوةندى لةطةل بؤضوون ونووسينةكانى ئةو لةطةل طرنطترين رِووداوةكانى سةدةى بيستةم ليَى بكؤلدريَتةوة (وةكوو رِووخانى سيستةمى كؤمؤنيزم و سةركةوتنى سياسةتة ئابوورييةكانى سةرؤك رِيَطان و مارطاريَت تاضةر و لةكؤتاييشدا بة جيهانى بوونى ئابووريى و ئاسةوارة جيهانييةكانى طلؤباليزةيشن).

ثةيوةندى نيَوان بيروبؤضوونةكانى كينز و ئةو شتةى كة لة ليَكدانةوة و شرؤظةكانى ماركسى بؤى بة ميرات ماوةتةوة تاوةكوو ئيَستاش هةر جيَطاى مشتومرِة.هةنديَك لة تويَذةرةكان لةو برِوايةدان كة كينز وةكوو ثيَويست لة بارةى ليَكدانةوةى ماركس سةبارةت بة يةكطرتوويى ثيَكهاتةى سيستةمى سةرمايةدارى هةقى خؤى نةداوةتةوة بة بؤضوونى ئةوان ئةو سياسةتانةى كة لة ئةمريكالة سةر ثيَشنيارى كينز لة لايةن رِوزظيَلت سةرؤكى ئةوساى حكوومةتى ئةمريكا جيَبةجىَ كراو ئةمريكاى رِزطار كرد سةرضاوةكةى بؤ ليَكدانةوةكانى ماركسييةكان دةطةِريَتةوة كة ثيَيان واية دةولةت دةبىَ دةست لة كاروبارى ئابوورى وةربدات و لة رِاستيدا بة ثيَى ئةم بؤضوونة هؤكارى سةرةكى بةردةوامبوونى سيستةمى سةرمايةدارى هةمان ئةو ضارةسةرية كة كينز لة بارةى نةخؤشى سةرمايةدارى لة رِوانطةى ماركسةوة ئامادةى كردبوو ئةم باس و خواستة هيَشتا هةر بةردةوامة و دادوةرى كؤتاى و دوابرِيار ثيَويستى بة ليَكؤلينةوةى زياتر و قوولَتر هةية.

بةهةر حالَ ئةطةر ضى ميراتطرى كينز لة ماركس هيَشتا هةر جيَطةى مشتومرِ بيَت بةلَام سةبارةت بة ثةيوةندى مةعنةوى نيَوان بير و بؤضوون و نووسينةكانى فريدمةن و ئادام سميت كةمتر مشتومرِ دةكريَت.

فريدمةن رِؤلةى بةوةفاى ئادام سميت بوو, ئةو توانى بابةتةبنةرِةتييةكانى بيروبؤضوونةكانى ئادام سميت لة سةدةى هةذدةيةمةوة بؤ جيهانى سةدةى بيستةم و بيست و يةكةم بطوازيَتةوة و دووبارة شيكردنةوة يان لة سةر بكات , تةنها خودى ئةم كارة دةتوانىَ خؤى لة خؤيدا ناوبانط بؤ ئةو زاتة دروست بكات, بةلَام فريدمةن لة زؤريَك لة بابةتة تازةكانى زانستى ئابوورى وةكوو هةلَاوةسان , دراو , سياسةتة نةختينةييةكان و... ئاسؤ و دةروازةيةكى لة بةردةم كؤمةليَك لة ئابووريناسةكان كردةوة كة بة قوتابخانةى شيكاطؤ ناسراون و بةلانيكةم ضواردة كةسيان تاوةكوو ئيَستا توانيويانة بة وةرطرتنى خةلَاتى نؤبلى ئابوورى ناوى خؤيان لة ميَذوودا تؤمار بكةن.

فريدمةن بة بنياتنةر و سةكؤى بيردؤزى مؤنيتاريزم(monetarism) و ثةيامبةرى ئابوورى ئازاد(lassiez-faire) ناسراوة. هةولَى بةردةوام و ماندوو نةناسانةى ئةو دذبة تيؤريية ئابوورييةكانى جؤن ماينارد كينز و دةستيَوةردانى دةولَةت لة كاروبارى ئابوورى دواى نزيكةى نيو سةدة طةيشتة ئةنجام و بة سةركةوتنى مارطاريَت تاضةر لة هةلَبذاردنةكانى بةريتانيا و رِؤنالَد رِةيطان لة ئةمريكا ئةوةى كة بة شؤرِشى ئابوورى ئازاد ناوزةدكرد دةستثيَكراو لة ئةنجامدا بة جيهانى بوونى ئابووريى ليَكةوتةوة.

تيؤرى ئابوورى كينز كة بة بؤضوونى هةنديَك لة تويَذةران سيستةمى سةرمايةدارى لة سالَانى سىيةكانى زايينى لة رِووخان و هةرةسهيَنان رِزطار كرد لة سةر بنةماى دةستيَوةردانى دةولَةت لة كاروبارى ئابووريدا بنياتنرابوو.

لة سالَانى شةستةكان ثةيرِةو كردنى ئةو سياسةتة بة تايبةتى لة بةريتانيا شكستى هيَنا , باجةكانى زؤر قورس و زيادبوونى قةبارةى ثارة سياسةتيَك بوو كة فريدمةن ثيَشتر ثيَشبينى شكستهيَنانى كردبوو. لة سالَانى هةفتاكان ئةو ثيَش بينيية هاتةدى . نرخى هةلَاوةسان و بيَكارى هةروةكوو فريدمةن باسيكردبوو طةيشتة ئةو رِادةيةى كة ئابووريناسةكانى قوتابخانةى كينز هيضيان بؤ رِوونكردنةوة و باسكردن ثيَنةمابوو لة بةر ئةوةى ئةوان خوويان بةوة طرتبوو كة بة ثيَى تيؤرييةكانى كينز هةر كاتيَك بيَكارى لة رِادةى خؤى زياتر بوو قةبارةى ثارةو خةرجييةكانى دةولَةت زياد بكريَت و هةر كاتيَكيش هةلَايسان زالَ بوو بة ثيَضةوانةى ئةو سياسةتة واتا كةمكردنةوة لة قةبارةى ثارة و خةرجييةكانى دةولَةت وةكوو ضارةسةر ثيَشنياز بكةن . فريدمةن بة ثيَضةوانةى ئةوان ثيَى وابوو كة كيَشةى سةرةكى دةستيَوةردانى دةولَةت لة كارووبارى ئابووريية, و ثةيرِةوكردنى ئةو سياسةتانة طةيشتة ئةو ئاستةى كة هةلَايسان و بيَكارى بة يةكةوة تووشى ئابوورى نيشتيمانى ببن, ئةوثيَش بينييةى فريدمةن لة سالَانى هةفتاكان هاتة دى. فريدمان بةو بؤنةوةية لة سالَى 1976 خةلَاتى نؤبلى بؤ ئابوورى بردةوة.

لة تةك كارة ديار و نايابة زانستيةكانى, فريدمةن, رِيكلامى بؤ بيروبؤضوونة سياسيةكانى خؤى فةرامؤش نةكرد, دوو كتيَب لة نووسينةكانى لة ئةمريكا لة لايةن خةلَكةوة ثيَشوازييةكى كةم َويَنةى ليَكرا و بؤ سالَةهاى سالَ لة رِيزى ثرِفرؤشترين كتيَبةكانى ئةو بوون. كتيَبى يةكةمى بة ناوى (سةرمايةدارى و ئازادى) لة سالَى 1962 بلَاو كرايةوة, لةم كتيَبةدا فريدمةن باسى ثةيوةندى ستراكضةرى نيَوان ئازاديى ئابوورى و ئازاديى سياسى دةكات و ئةودووة وةكوو دوو رِووى دراويَك وةسف دةكات, بة برِواى فريدمان هةر كؤمةلَطايةك كة يةكيَك لةم دوو بةخشراوةية(هبة)ى هةبيَت زوو يا درةنط ئةوةى ديكةيان وة دةست دةهيَنيَت.

فريدمةن دةيطووت ئازاديى سياسى و ئازاديى ئابوورى دوو شتى ثيَكةوةطريَدراون, ئةطةر ئةم ثيَش بيَنيية رِاست بيَت دةبىَ ضاوةرِوان بين كة طؤرِانكارى بنةرِةتى سياسى قوولَ لة ضين رِووبدات.

سةبارةت بةكؤرياى باشوور و زؤريَك لة ولَاتانى ديكةى وةكوو شيلى, ئةم ثيَش بينى ية هاتؤتة دى .كتيَبى ديكةى فريدمةن (ئازادى هةلَبذاردن)ة كة بة هاوبةشى لَةطةل هاوسةرةكةى رؤزا فريدمان نوسيويةتى كة لة سالَى 1980 بلَاو كرايةوة . لةم كتيَبةدا هةولَدراوة طشتطيربوون و كارايى ئابوورى بازارِ لةضارةسةركردنى زؤربةى كيَشة ئابوورييةكان نيشان بدريَت .

فريدمةن لةسالَى 1912 لة بنةمالَةيةكى هةذارى يةهوودى لة دايك بووة كة لة ئةورِووثا بؤ ئةمريكا كؤضيان كردبوو. خويَندنى زانكؤى لة زانكؤى شيكاطؤ و بة يارمةتى ثارةى زةمالَةى خويَندن تةواو كرد و لة كاتى جةنطى جيهانى دووةم لة وةزارةتى دارايى ئةمريكا كارى دةكرد. تيَثةرِاندنى خويَندنى بالَا لة زانكؤى شيكاطؤ و دواتر وانة وتنةوة, لةم زانكؤيةدا بوو بة هؤى ئةوةى كةلةطةل ضاكترين تويَذةرانى سةردةمى خؤى هاوكارى بكات. سالَانى كؤتايى تةمةنى خؤى لة ئةنيستيتؤى هوَظةر لةزانكؤى ستانفؤرد بة سةر برد وةكوو ئابووريناسيَكى ثرؤفيَشنال, تويَذينةوة و نامة زانستيةكانى طشتطير و هةمةلايةنة بوون. كةمتر بةشيَك لة زانستى ئابوورى ماوة كة لةميانى كؤلةطةى تويَذينةوةكانى ئةو ليَى نةكؤلدرابيَتةوة. يةكيَك لة سةرةكيترين تويَذينةكانى فريدمةن لة بارةى ثةيوةندى نيَوان قةبارةى ثارةو نرخى هةلَايسانة. لة رِوانطةى فريدمةن هؤكارى سةرةكى هةلَايسان, زيادبوونى لة رِادةبةدةرى قةبارةى برِى ثارةية.

ئةو شتةى كة فريدمةنى كردة ثياويَكى نيمضة حةماسى و كاريزمايى, تةنها زانايى و ثسثؤرِى ئابوورى ئةونةبوو. زؤرن ئةو كةسانةى كةلةم بوارةدا ليَكؤلينةوةو دؤزينةوةى زؤريان ئةنجام داوة, بةلَام تايبةتمةندى فريدمةن يا خود ئةو شتةى كة فريدمةن لة ئةوانيتر جيا دةكاتةوة ثابةندبوونى توندوتؤلى ئةو بؤ ئازادى و شةرِافةتى مرؤيى بوو.ئةو ثيَى وابوو تةنها لة ثةناى ئازادى سياسى و ئابوورى هيَزى داهيَنان و ئافراندن كة لة ناخى هةموو مرؤظيَك داية دةتوانىَ بثشكوىَ و طةشة بكات, ئةو لةم بارةيةدا دةليَت:لةوانةية من خزمةتم كردبيَت بةلَام هةرطيز كةسيَك ناتوانيَت بانطةشةى ئةوة بكات ئةو خةباتة دةكرىَ كؤتايى هةبيَت و ئيَمة طةيشتووينةتة دوا سةركةوتن.

ئةم مةيدانة ثيَويستى بة ثابةندى و هةولَى بةردةوامة و ثيَويستة خةلكانى تر بيَنة مةيدان و هةنطاو بنيَن , ئةو كةسانة كة برِوايان بة ئازادى هةية و بؤ طةيشتن بةم ئامانجة ئامادةى هةموو جؤرة فيداكارييةكن.

ئا:هيوا حسؤ ميرخان