11 Feb 2007


ئةخلاق و دادثةروةرى لة ئابوريى ئازاددا

........................................................................................

لة بةر طرنطى ئةم بابةتة بة ثيَويستم زانى ئةم بابةتة لة فارسييةوة وةربطيَرِم. و هةروةها سوثاسى كاك ئةمير دةكةم بؤ ئةم وةرطيَرِانة.

.......................................................................................

لةمباسةوة دةمانةويَت بطةينةئةم ئةنجامانة:

1-ئامانجةكانى رِةوشتى نةريتى لة سيستةمى ئابوريى مؤديَرندا تواناى جيَبةجيَكردنى زياتريان هةية تاوةكوو لة ضوارضيَوةى سيستةمى كؤمةلايةتى نةريتى دا.

2-ضةمكةكانى رِةوشتى سةردةمى ئيَستاكة لة ضوارضيَوةى بةهاكان,مافةكان و ئازاديية تاكةكةسيةكان دةخوليَتةوة و تيؤرى دادثةروةرى تايبةت بة خؤى هةية كة دةطةريَتةوة بؤ ضةمكى خاوةنداريَتى.

3-هونةرى ئةخلاق تةنها ئةوةنيية كة خاوةنداريَتى لة يةكيَك وةرطرى و بيدةيتة يةكيَكى تر, بةلكو بريتية لة ليَخؤشبوون لة مافى تايبةتى خؤى و بة بةرثرسياريةتى خةلكاني ترة, ئةمكارةش ثيَويستى بة ئيرادةيةكى ئازاد و سةربةخويى بيرورِا دةربرِين هةية.

4-بؤ ئةوةى يةكيَك ناضار بكريَت بة ثيَى ثيَوةرة ئةخلاقييةكان هةلسوكةوت بكات, تةنها ثةندو ئامؤذطارى تةنيا وةلام ناداتةوة و سوودى نابيَت.بةلكو دةبىَ ضاكسازى لة بونيادى كؤمةلايةتى رووبدات كة رِةوشتى كؤمةلايةتى باش و ئةمانةتدارى كة هةمان رةوشتى ئةخلاقيية,نةبيَتةهؤى سزادانى تاكةكان.

.............................................................................................

زؤربةى سياسيةكان و ثاليَوراوةكان لة كاتى هةلبذاردندا لايةنطرى بازارى ئازاديان كردووة بةلام هةمووجار خاليَك بةم لايةنطيريية زياد دةكةن ئةويش بابةتى (دادثةروةرية). رِةنطة يةكيَك لة لايةنة ثؤزيتيظةكانى ئةم تويَذينةوةية ئةوةبيَت كة ئةم نيطةرانية نةهييَليَت بةوةى كة بازارِى ئازاد بة زةرورةت دذى دادثةروةرى نيية,نةوةك هةر دذى نيية بةلكو لة دةروونى خؤىدا دادثةروةريشى هةية.بة برِواى من هةر ضةند زياتر ئةم بابةتة باسى ليَوة بكريَت باشتر لةم ثرةنسيثة ئابوورية و لة دادثةروةرى تيَدةطةين.بةلام لة سةرةتادادةمةوىَ تويَذينةوة لة ضةمكى دادثةروةرى لةرِووى ثرةنسيثة مةفهوميةكةى بكةم.هةروةك دةزانن ضةمكى دادثةروةرى لةذيَر كاريطةرى ضةمكيَكى ترةبةناوى(ئةخلاق)ةز.بةو مانايةى كة دادثةروةرى لة ذيَر بابةتة ئةخلاقيةكانداية هةر بؤيةش بة بىَ ئةخلاق ناتوانريَت تويَذينةوة لة سةر دادثةروةرى لة رووى مةفهوومي بكةين.

زؤر جار سيستةمى بازارِى ئازاد لةسةر بنةماى رِكابةرايةتى بةوةتؤمةتبار دةكريَت كة ئةخلاق و دادثةروةرى ثشت طوىَ خستووة.هةلبةتة خودى ئةم بابةتة هؤكارى تايبةت بةخؤى هةية كة لةدواييى دا باسى ليَوة دةكةين.و هةروةها جةخت لةسةر ئةوة دةكةن كة بازارِى ئازادبايةخ بة كارايى و بةرهةمهيَنان و سةروةت دةدات و ئاسايش و دادثةروةرى ثشت طوىَ خستووة, هةر لةبةر ئةمجؤرة كةموكورتيانةية كة ثاليَوراوان و حكووميةكان هةلَدةستن بة ووتنى ئةو دروشمةى كة ئيَمة دةمانةويَت ئةم كةموكورتيانة بة دةستيَوةردان لةكاروبارى ئابوورى ضارةسةر بكةين ,و رةنطة طرنطترين ئيشى حكوومةتيش هةر ئةوةبيَت.بةلام لة راستيدا لة هزرى ئابووريى مؤديَرن و لة طةليشيدا سيستةمى بازارِ لةسةر بنةماى ئةخلاقى دامةزراوة. هةندىَ لة هةلَة تيَطةشتن و رِةخنةكان بؤ ئةوة دةطةرِيَنةوة كة لةم سيستةمة هزرى و ئابووريية زؤرتر بايةخ بة بنةماكانى ماف و ئازاديية تاكةكةسيانة دةدريَت.بة ثيَضةوانةى ئةخلاقى نةريتى و كؤمةل طةرايانة كة بيرى زؤرينةى خةلكى داطير كردووة كة ئةمجؤرةكار كردنة بةجؤريَك لةبىَ ئةخلاقى ليَكى دةدةنةوة. هةلبةت ئةم هةلَة تيَطةيشتننانة هةندىَ خةتاى ضةثةكان و سؤسياليستةكانى تيَداية كة رةخنةطرى سةرةكى بازارى ئازاد وتاكثةروةرين. راستة ئةخلاقى نوىَ و نةريتى هنديَك جيياوازيان هةية.كة ئةم جياوازيةش بة ثلةى تاكةكةس وئةم ثارادايمةى كةقسةى ليَوةدةكريَت دةطةريَتةوة,ئةم ثارادايمةى كة ئيَمة مةبةستمانة لةطةل ثارادايمى نةريتية جياوازيان هةية,بةلام لة رووى ئامانجةوة ئةخلاقى نةريَتى و نوىَ هيض جياوازييةكيان نيية,كة بريتية لة هةلَسوكةوتى ئةخلاقيانة.

ئامانجةكانى ئةخلاقى نةريتى لة سيستةميَكى ئابوريى نويَدا زؤرتر هةلى طةيشتنيان هةية تاوةكو لة ضوارضيَوةيةى سيستةميَكى كؤمةلايةتى نةريتى(traditional).بابةتى ئةخلاق بريتىية لة كؤمةليَك دةبىَ و نابيَى رةوشتي و ئةمانةش بةثيَى بةهاى ثةسةندكراو هةن كة بةديار دةكةون بةدةربرِينى وةك باش وخةراث دروست ونادروست.كةواتة بةهاكان بنةماى ليَكؤلينةوةى ئةخلاقين. لة رِاستيدا بةهاكان لة هةنديَك بناغةى مةفهومى ثيَكديَن كة رِىَ ثيَشاندةرى برياردانى ئادةميزادن.هةر مرؤظيَك ثيَى خؤش ناخؤش ذيانيَكى ئةخلاقيان هةية, هيض كؤمةلطايةك نيية كةلة سةر بنةمايةكى ئةخلاقى دانةمةزرابيَت.بةشة طرنطةكةى جيياوازى مرؤظ وئاذةل لةئةخلاقداية.ئاذةل لةسةر بنةماى ئةخلاقى بابةتيانة هةلسوكةوت ناكةت بةلكو تةنيا كردارةكانى لةسةر بنةماى غةريزةية,لةحالةتيَكدا كة مرؤظ لة رِيَطةى دةستةمؤكردنى هاندةرة غةريزييةكانى خؤى لةلة سةر بنةماى زنجيرة رِيَسايةكى مةفهومى,واتة باش وخةراث هةلسوكةوت دةكات كةئةمةش رةنطدانةوةى بةهاكانة. زؤربةى كؤمةلطاكان لة ميَذووى مرؤظايةتيدا بنةماى ئةخلاقى تايبةت بةخؤيان هةبووة.كة ئةم بنةمايانة كةم تا زؤر هةنديَك خالَى هاوبةشيان هةية,واتة بةهاكانيان ثيَكدةضن واتة مةرج نيية كة كؤمةلطاكان جياوازبن ئةوا هةموو بةهاكان و سيستةمة ئةخلاقيةكانيان بةتةواوى جياوازبن.ضاكة لة هةموو كؤمةلطاكان ضاكة بووة و درؤ لة هةمووكات وساتيَك خةراثة بووة.باوةرِ ناكةم كةئةمانة لةهيض شويَنيَك جياوازبن,دةتوانين بليَين كةبة تيَثةربوونى كات ليكَضونةكانيش زياتر دةبن.لة نيَوان فةزيلةتة ئةخلاقيةكاندا ئةوةى كةبةردةوام زؤربةى بيرمةندان بةطرنطترين فةزيلةت دايدةنيَن دادثةروةرية. دادثةروةرى بةهايةكة(هؤيةكة) كة هيَزى بةردةوامبوونى ذيانى كؤمةلايةتى و هيَزى ئاشتيخوازانةى مرؤظةكانة.

ضةمكى دادثةروةرى هةروةك زؤربةى ضةمكةكانى زانستى وفةلسةفى بؤ يةكةمجار بةهؤى فةيلةسوفة يونانية كؤنةكان بةر لة 2400 سال قسةى ئيستدلالى و هزرى بؤ كراوة.ئةخلاق بةدريَذايى ميَذوو لة هةموو كؤمةلطايةكدا هةبووة بةلَام بابةتى ئةخلاقى بة شيَوةيةكى زانستى وئيستدلالى دةستى ثيَكراوة.يونانييةكان بؤضونيان بؤ بابةتى ئةخلاق بة مةفهوومى سروشت وكةمال بةسترابووة. يونانيةكان كةماليان لة سروشتدا دةديت و ثيَيان وابوو كة لادان لة رِيَرِةوى سروشتيدا دةبيَتة هؤى كةموكورتى و زيان.بةبرِواى ئةوان دادثةروةرى لة باشترين شيَوةكةى دا بريتى بوو لةوةى كة هةموو شتيَك لةشويَنة سروشتيةكةى خؤى بيَت و بارودؤخى سروشتي بونةوةرةكانيان بةبارودؤخيَكى دروست و دادثةروةرانة دادةنا, هةر بؤيةش هةر سيفةتيَكى سروشتى بريتى بوو لةو دادثةروةريية و ثيَضةوانةى ئةمةش بة نادادثةروةرى و ستةم دادةنرا.ئةرةستوو لة ضوارضيَوةى ئةم بيروراية باسى دوو ضةمك لة دادثةروةرى بة شيَوةى (ئيستدلالى) يةكيَكيان دادثةروةرى بة شيَوةى دابةشكردن و ئةوةى ديكةيان دادثةروةرى بة شيَوةى جيَطؤركىَ ية. مةبةست لة دادثةروةرى (شيَوةى دابةشكردن),ضؤنيةتى دابةشكردنى سةرضاوة سروشتى وكؤمةلايةتيةكان لةنيَوان ئةندامانى كؤمةلطاية. ئةرةستوو دةليَت ئةمكارة دةبىَ لة سةر بنضينةى جيَطا و ثلةو ثايةى هةر يةكة لةئةندامانى كؤمةلطا بيَت.واتة دادثةروةرييةك لة بةر ئةوةى كة ثلةوثايةى طةورةترى هةية لة كؤمةلطا لة ضاو كريَكاريَك ئةوا بة شيَوةيةكى سروشتى دةبىَ مافيشى زياتر بيَت.كةواتة دادثةروةرى لةروانطةى ئةرةستوو ,جياوازى نيَوان ئةم دوو ضينةية ضونكة ثلةوثايةى جياوازييانة هةية. مةبةستى ئةرةستوو لةدادثةروةرى (بة شيَوةى جيَطؤركىِ كردن) ئةمةية كةثيَى دةطوتريَت يةكسانى لة ئالوطؤر يان يةكسان رِةضاوكردنة لة طؤرِينةوة.ئةم دوو ضةمكة دادثةروةرية هةتاوةكوو سةدة كؤتاييةكانى ميَذوو بة سةر بيرِورِاى ئةورووثى زالَ بوو. كاتىَ تةماشاى كؤمةلطاى ئيسلاميش دةكةين دةبينين كة زؤربةى وتوويَذة هزرى و ئيستدلاليةكان لة دةورى ئةم دوو ضةمكة دةخوليَنةوة.بة ثيَضةوانة بيرمةندانى سةدة نويَيةكان بوضوونيَكى نويَيان بؤ ضةمكى دادثةروةرى هيَناية ئاراوة كة لةهةنديَك شيَوازدا جياوازييةكى زؤرى لة رِووى ثارادايمى ثيَشكةشكردنى بابةتةكةوة هةية,واتة جياوازي لة جؤرى تةماشاكردنى ضوارضيَوةى دادثةروةرى هةية.فةيلةسوف وبيرمةندانى سةدة نويَيةكان هةروةك يونانيةكان جاريَكيتر بؤ رِوونكردنةوةى دادثةروةرى ثشتيان بة سروشت بةستةوة,بةلَام لة رِةضةلةكى ئةم دةربرينانةدا هةنديَك جياوازى طةورة بةر ضاودةكةن.بةومانايةى كةنويَيةكان بة ثيَضةوانةى كؤنةكان بنةماكانيان(اصل)لة سةر يةكسانى سروشتى مرؤظداناوة, ئةرةستوو يةكسانى لة نيَوان مرؤظةكان قبول ناكات ودةلىَ كة هةر مرؤظيَك لةطةل مرؤظيَكى تر لة رِوى ثلةو ثايةى كؤمةلايةتييةوة جياوازة بةلام ئةم برِواية مةرجى سةرةكى و ئةو (ئاكسيؤمة)ئةخلاقية و بةهاى يةكةمية ئةو طرنطييةى كة بيرمةند و فةيلةسوفة نويَةكان هةيانة ئةوةية كةهةر مرؤظيَك لة مافةوة يةكسانن, و ئةم بيرؤكةية وةك رِاستيةكى سروشتى رِةضاو دةكةن و دةليَن كة هةر مرؤظيَك لةطةل هةنديَك لةماف و ئازادى سروشتيةوة ديَتة دونياوة.ئةم بؤضوونةش بةتةواوى جياوازة لةطةل بؤضوونة(ئؤرطانيكة) كؤنةكة.ئةم جياوازية (ثارادايميةى) كةثيَشتر باسى ليَوةكرا ليَرة بة ديار دةكةوىَ,واتة كؤمةلطايةكى مؤديَرن لةضارضيَوةى ئةم ثارادايمة ديَتةكايةوة كة هةموو مرؤظيَك لة مافدا يةكسانن. لة حالةتيَكدا كة لة بيرةكؤنةكاندا ئةمة بةرضاو ناكةويَت,هةتا دةطاتة ئةو رِادةيةى كةهةندىَ كةس بة كؤيلة بة ناو دةبريَت كة لة هيض ئازادى و مافيَكدا بةشدار نيية.بة طويَرةى رِاى بيرمةندةنويَيةكان هةموو مرؤظةكان لة مافة سروشتى و (فترى)دا بةهرةمةندن,و هةتا دةليَن ئةم مافانة ثيَش ثةيدابوونى مرؤظ لة كؤمةلطادا هةبووة.لةهزرى نويَدا ,دادثةروةرى بةو رةفتاروكردارانة دةطوتريَت كة رِةضاوى مافةكانى مرؤظى تريش بكات,و ستةم لةم شويَنة دا بةدةر دةكةويَت كة ئةم سةرثيَضيية لةكؤمةلطادا كرابيَت.واتة ئةو مافة سةرةتايى و بنةرِةتيةى كة ثيَى دةطوتريَت :مافى مرؤظ: واتة مافى ذيان, خاوةنداريَتى,و ئازادى رِادةربرين نابيَت سةرثيَضى ليَ بكريَت ئةطينا ستةم رِوو دةدات.

جؤن لاك كة يةكيَك لةبةرجةستةترين نويَنةرانى بير و فةلسةفةى نويَ و هنديَك جار دةتوانين بليَين ئابوورى نويَية جةخت لة سةر ئةوةدةكاتةوة كة دادثةروةرى (قايل) بة خاوةنداريَتية وئةم وتةية زؤر لة رِاستى نزيكة,بةثيَى برِواى جان لاك ضةمكى خاوةنداريَتى ماناى بوونى خاوةنداريَتيية و ضةمكى نا داد ثةروةرى بريتية لة سةرثيَضى كردنى لةو مافة و ريَطرتن خةلكانى تر بؤ وةدةستهيَنانى ئةم مافة. هةلَبةت ليَرة ئاشكراية كة ماناى خاوةنداريَتى ليَرة مانا طةورةكةيةتى واتة مافى خاوةنداريَتى مرؤظ لة جةستةو دةروونى خؤى دةسثيَدةكات هةتا خاوةنداريَتى لةبةروبوم و خؤماندوكردنى ماددى و مةعنةوى .هةر بؤيةش كاتىَ باسى خاوةنداريَتى دةكريَت,ئةوا ناوى مرؤظيش بةشيَكة لةم خاوةنداريَتية .هةر بؤية لة كؤمةلطايةكى مؤديَرندا كاتىَ كةسىَ نابةجىَ تؤمةتبار دةكريَت,ئةوة طةرِاندنةوةى كةرامةتةكة دةبىَ بة شتيَكى ماددى بيَت,واتة شيَوةيةكى ماددى تةواو وةردةطريَت.ليَرةدا بابةتى خاوةنداريَتى وةك ناويَكى طشتى سةير دةكريَت, زؤر جار وا دةزانريَت كة خاوةنداريَتى بريتيية لة خاوةنى شتيَك بوون , لةكاتيَكدا كة مرؤظ خاوةنى شتيَك نيية بةلكو خاوةنى ئازادى خؤيةتى. طةورةيى مرؤظ كاتىَ دةشكىَ كة خاوةنداريَتى و ناسنامةى مرؤظ نةفى بكريَت هةر بؤيةش ئةم كردارة ستةمكارانةية,

بيرى ئةخلاقى نوىَ لة سةر بنضينةى بةها, ماف و ئازادية تاكةكةسيةكان دروست بووة و تيؤرى دادثةروةرى تايبةت بة خؤى هةية كة لةو ضةمكة خاوةنداريَتييةى كة باسمان كرد دةرناضىَ. جةخت كردن لة سةر ثلةو ثايةى مرؤظ لة سيستةمى بةهايى نويَدا كة بة تاك طةرايى دةناسريَت,زؤرجار تووشى رِةخنةى هاندةرانى ئةخلاقى كؤن و نةريتى وسؤشياليستةكان و كؤمةلطةراكان دةبيَت. بة رِاى رةخنة طرةكان, تاكطةرايى و مرؤظ دةبيَتة رِيَطر لة بةردةم طةورةترين (فةزيلةت) يان بةهاى مرؤظى كة هةمان هاورِيَيةتى و هاوكارى كردن لةطةل يةكترة.وبةمةش كؤمةلطاى مؤديَرِن لةئةخلاق ومةعنةويةت بةتال دةبيَت.ئةمة سةرةكيترين رةخنةية بؤ سيستةمى ئابوورى ئازاد و ئةخلاقى مؤديَرن.ئةم تؤمةتة لةوة سةريهةلَداوة و بةهيَز بووة بةوةى كة سيستةميَك لة سةر بنةماى تاكطةرايى نةوةك هةر رِةضاوى ئامانجة كؤمةلايةتييةكانى نةكردووة بةلكو بلة رِيَطةى زؤر كردنى ركابةريَتى رِيَطريَكى دروست كردووة لة بةردةم هاوكاريكردنى تاكةكانى كؤمةلطا لةطةل يةكتر. هةلَبةت دةزانن كة سةرمايةدارى ناويَكة كة رِةخنةطرانى ئابورى ئازاد دايانناوة,واتة سةرمايةدارى لةبةرامبةر سؤشياليزم ديَت. بؤ وةلَام دانةوةى ئةم تؤمةتانة و رِوون كردنةوةى ئةم بابةتة دةبىَ تةماشاى رِةوتة كؤمةلايةتيةكانى وةكوو هاوكارى و يةكطرتوويى كؤمةلايةتى لةهةر دوو ثارادايمةدا بكريَت,و ماناى رِكابةريَتيان بؤ رِوون بكريَتةوة.يةكطرتن لة طروثيَكدا كاريطةرييةكى طرنط و ضارةنووسازى هةية بؤ بةردةوام بوونى ذيانى كؤمةلطا بضوكةكان. كؤمةلطاى بضوك كةبة ئامانجيَكى تايبةتى دامةزراوة بةشيَكى طرنطة لةميَذوى رِابردووى مرؤظ لة كؤمةلطا بضوكةكاندا,طروثة مرؤييةكان كة بة شيَوةى طروثة رِاوضيةكان و كؤ كردنةوةى خؤراك ذيانيان بةسةر دةبرد . ئةم كؤمةلطاية نموونةى كؤمةلطاى بضووك يان عةشيرةتين كةبة بىَ هاوكارى و يةكطرتنى طرووثى نةياندةتوانى ذيان بةسةر ببةن. هةر بؤيةش ئةخلاقى زالَ لةم كؤمةلطاية دا ئةخلاقى كؤطةرايى وطروثى بوون.ئةم يةكطرتن و هاوثةيمانية بة ئامانجى يةكطرتن لةناو طروث و رِيَكخراوة مؤديَرنةكانيش هةية كة ثيَويستة بؤ سةركةوتنى كارةكانيان, ئةطةر بنكةيةكى ئابووريى بة نموونة وةرطرين دةبينين كةلة ناو ئةم بنكةيةدا لة نيَوان ئةندامةكاندا ثةيوةندييةكى ئؤرطاني هةية, هةر بؤية ليَرةدا ركابةريَتى ماناى نيية و ضيتر بةهايةكى ئةخلاقى نيية بةلكوو دذةبةهايةكةى ئةوةية كة ناتوانين ئةخلاقى كؤمةلطا بضووك وطةورة ثيَكةوة ببةستينةوة.كؤمةلطاى طةورة ماناى كؤمةلطايةكى ضةند مليؤنى ئةم سةردةمةن,ناتوانريَت كؤمةلطا شارستانييةكان ميكانيزم و كةلتوريَكى جياوازيان هةية بة ئامانجة هاوبةشةكانى طروثى بةريَوة ناضن, ئةم كؤمةلطايانةلةسةر بنضينةى ئامانجة جياوازةكان بةريَوة دةضن ,لة رِووى ميَذوويةوة كاتىَ باثيرةكانمان بة ثيَشكةوتنى كشتووكالى شارستانيان دروست كرد ,وردةوردة هةستيان كرد كة لة كؤمةلطا طةورةكاندا دابةشبوونى ئيش وكار ثةيدا بووة هةر بؤيةش ئةخلاق و رِوشتيَكى نوىَ و جياوازثةيدا بوو بةهاى ئةخلاقى جياوازيش تيَدا بةديار كةوت, ئةم شتانة كة لة طروثة بضوكةكان دا دةبيَتة هؤى سةركةوتنيان رِةنطة لة كؤمةلطا طةورةكان ببيَتة هؤى شكست و سةرنةكةوتن و يان بة ثيَضةوانةشةوة ئةخلاق و كرداريَك كة دةبيَتة هؤى سةركةوتن لة كؤمةلطايةكى طةورةدا رةِنطة ببيَتة هؤى شكست لة كؤمةلطا بضوكةكان. ئةطةر ئابووريانة تةماشا بكةين, دةبينين ركابةرايةتى كة لة كؤمةلطا كةورةكاندا بةماناى شيَوةيةكى دؤزينةوة و داهيَنان و ئافراندنة, وكارامةيى سيستةمة ئابووريية مؤديَرنةكان و بازارِةكانى ركابةرايةتى بؤ ئةم بابةتة دةطةريَتةوة كة ئةمةش بةهايةكى ئةخلاقى بنضينةيية,كةواتة فةرامؤش كردنى ئةساسى ركابةريَتى و دانانى بنةمايةكى يةكطرتن و هاوكارى لة شيَوةى كؤمةلطا بضووكةكان وا دةكات كة كؤمةلطا كارامةيى خؤى لةدةست بدات و تةنانةت ئةطةرى لةناوضوونيشى دةبيَت,ئةطةر لةرِوانطةيةكى تر تةماشاى ئةم بابةتة بكةين دةبينين كة ئةطةر بةريَوةبةريَكى سةركةوتووى بنكةيةكى ئابوورى بيةويَت ئةو ئةخلاقةى كة لةطةل خيَزان و مندالةكانى خؤى هةية بة هةمان شيَوةش لةطةل بةريَوةبةرة هاوشيَوةكانى خؤى هةبىَ ئةوا بىَ طومان تووشى شكست دةبيَت , كةواتة ليَرةدا دووربوون لة ئةخلاق دروست دةبيَت, واتة مرؤظيَكى مؤديَرن مامةلة لةطةل دوو جؤر لة ئةخلاقى جياوازدةكات هة ربؤيةش ذيان ناخؤشتر بوووة هةر بؤيةش نةخؤشية دةروونيةكان لة كؤمةلطا مؤديَرنةكان زياترة بة بةراورد لةطةل كؤمةلطا كؤن و نةريتيةكان هةر بؤيةش مرؤظيَكى مؤديَرن بة ناضارى تووشى جؤريَك لة ئيكسيزؤفرنى دةبيَت ,واتة لة دوو كؤمةلطاى جياواز و بةهاو ئةخلاقى جياوازدا ذيان بة سةر دةبات, ,شاردنةوةى ئةم رِاستيية واتة رِاستى هةبوونى دوو كؤمةلطاى جياواز ودانانى يةكيَك لةم بةهايانة لة جياتى ئةويتريان لةكرداردا دروست نيية,و هةر كةسىَ كة بيةوىَ ئةم كارة بكات ئةوة تووشى ئةنجامى باش نابيَت و بة هةند وةرنةطرتنى ئةم بابةتة ئةم طومانةش بة هيَزتر دةكات كة دادثةروةرى لةكؤمةلطاى مؤديَرن زياتر ئةطةرى رِوودانى هةية.بابةتى دادثةروةرى كؤمةلايةتيش يةكيَك لةم بابةتانةية لة كؤمةلطايةكى بضووكى وةكوو هؤز يان عةشيرةت بوارى ضاوديَرى كردنى راستةوخؤ و دابةشكردنى كار بة شيَوةيةكى رِاستةوخؤ و تةرخانكردنى سةرضاوةكان بة شيَوةيةكى رِاستةوخؤ, لة هؤزيَكدا كاتيَك ريَكخراوة ئابوورى و كؤمةلايةتيةكان سةرهةلدةدةن ,ئةندامانى ئةم كؤمةلطاية يةكتر دةناسن و هةموو كةس دةزاننيَت كة هةر كةسيَك ض دةبىَ ض كاريَك ئةنجام بدات و هةر كةسىَ كاريَك بؤ طةيشتن بة ئامانج ئةنجامدةدات. ئةخلاق لةويَدا ئةخلاقى كؤمةلطايةكى بضووك و ئةخلاقيَكى طروثيية.بؤ نموونة دةتوانين تةماشاى كردارى كؤكردنةوةى خؤراك و يان رِاو بكةين كة دابةشكردنى ئةمةش كاريَكى قورس نيية و لة بوارى ثراكتيك دا دةكريَت,بةلام لة كؤمةلطايةكى طةورةدا تةنها لةريَطةى سيستةميَك دةتوانين كار بكةين كة ثيَى دةطوتريَت سيستةمى ئابوورى يان ميكانيزمى نرخةكان. هؤيةكةشى ئةوةية كة بؤ تةرخانكردنى سةرضاوةكان لة كؤمةلطايةكى ضةند مليؤنى دا بة رِادةيةكى زؤر ثيَويستيمان بة كؤ كردنةوةى زانيارييةكان هةية.ضونكة بة طؤرِانى كات ئةوة كؤكردنةوةى ئةم زانياريانة توشى طرفت دةبيَت ئةوة ئةم بابةتةية كة َهايكَ بة ناوى بلاوى زانيارييةكان لة كؤمةلطا مؤديَرنةكان باسدةكات و دةلىَ كة تةنها شيَوةى زالَ بوون بة سةر طرفتى ثةراطةندة بوونى ئامانجةكان ,سيستةميَكى ركابةريَتى بة هيَز يا خود ميكانزمى نرخةكانة و مرؤظ ئالتةرناتيظيَكى بؤ نةدؤزيوةتةوة. ئيَستاكة لةوتةكانى ثاليَوراوانيش هةر ئةمةش دةخريَتة باس لة بةر ئةوةى هيض مرؤظيَكى ذيرو تيَطةييشتوو طومانيَك لةم رِاستية ناكات كة طرنطترين ئامرازى كارايى و باشترين شيَوةى تةرخانكردنى سةرضاوةكان كة لة ئةنجامدا سامان وئاسودةيى ليَى ثةيدا بووة لة كؤمةلطا مؤديَرنةكاندا لة ئةنجامى ركابةرايةتى ثةيدا بووة هةر بؤيةش سياسةتوانان داواى ئابوورى ئازادو كةرتى تايبةت دةكةن. بةلام ئةطةر برِوامان بة كارامةيى ركابةرايةتى لة كؤمةلطا هةية ئةوة ضؤن دةتوانين لة هةمان كاتدا بليَين كة ئةم ئامرازة بة دذة بةها دابنيَنن لة كاتيَكدا كةدةبيَتة هؤى كةمبوونةوةى رِادةى هةذارى و باشتر بوونى رِةوشى خوشطوزةرانى كؤمةلطا.

مةطةر ئةوةية كة بيريَكى ريَِك و ثيَك يان (منسجم)لةم بارةوةية نةبيَت كة بةداخةوة زؤربةمان ئةم طرفتةمان هةية, بة تايبةتى سياسةتوانان كة خؤيان بةوة طرتووة كة ووتةى دذبةيةك بةكار ببةن, ئنجا ئةطةر ركابةريَتى ببيَتة هؤى خؤشطوزةرانيةكى زياتر كةواتة ناتوانيَت دذة بةها بيَت كةواتة دةبيَتة بةهايةكى ئةخلاقى.

رِةخنة طرانى بازارِى ئازاد هةبوونى هةذارى و زؤر بوونى كةليَنى نيَوان ضينة جياوازةكانى كؤمةلطاى بةدوور لة بةها دادثةروةريةكان دةزانن و دةليَن كة ئابوورى ئازاد و ركابةريَتى بوةتة هؤى ئةم طرفتانة كةواتة شتيَكى نا دروستة, لة رِاستيدا رِكابةريَتى دةبيَتة هؤى ئةوةى كة هنديَك كةس بطةنة لوتكةو بةهيَزتر بن هةروةك لة ياريةكى وةرزشى دا هةرواية, بة شيَوةيةكى طشتى يةكيَك لة ئامانجةكانى ركابةرايةتى ئةوةية كة باشترينةكان لة باشةكان جيا بكريَنةوة, بةلام ئةوة نايةكسانى ناطةيةنىَ ئةمةش ريَِطا و ئامرازيَكى ناسينة,واتةناسينى تواناييةكان,مرؤظةكان لةهيَزو توانادا جياوازن, هنديَكيان وةرزشوانانى ناياب و طةورة دةبن و هةنديَكيشيان دةبنة وةرزشوانيَكى ئاسايى.ئةنجامى ركابةريَتى بةتايبةتى لة ثانتايى ئابووريدا ئةنجامى كؤتايى و بةردةوام نيية واتة مةرج نييةكةسيَك كةجاريَك يةكةم بووة هةمووجار هةر يةكةم بيتَ, ركابةرايةتى هةر بةردةوام دةبيَت و ئةمةش ريَِرةويَكى بةردةوامة و ماناى دادثةروةرى ليَرةدا ئةوةية كة ياساو ضوارضيَوةيةكدابنريَت كة تيَدا مافى رِكابةرايةتى يةكسان بؤ هةموو كةسيَك دابين بكريَت , ئةنجامى ركابةريَتيةكةش هيض ثةيوةندييةكى لةطةل دادثةروةرى نيية واتة كاتىَ يانةيةك لة ياريدا دةدؤريَنىَ ناتوانين بليَين لة بةر ئةوةى ئةندامانى ئةم يانةية مرؤظى باشن و بةريَزن كةواتة دةبىَ ئةنجامى ياريةكةش بطؤريت, ئةو يانةيةى كة دؤرِاوة دةبىَ بة دؤراندنى خؤى رِازى بيَت و دةبىَ ئةمةش قبول بكةين كة كةسيَك كة بةهيَزترة دةباتةوة, هةر بؤيةش رِةخنةطران دةليَن بؤ بةرثابوونى دادثةروةرى كؤمةلايةتى لةسةر ئاستى ئابووريدا دةبىَ حكوومةت دةست لة كاروبارى ئابووريدا وةربدات بةمةش كؤنترؤلكردنى ضالاكيية ئابوورييةكان و كةم كردنى ركابةريَتى وطواستنةوةى سامان و دةسهاتى ضينة ضياوازةكانى كؤمةلطا, ئةم تيَروانينةى كة ئةوان لةسةرى ثيَدا طرىَ دةدةن واتة دادثةروةرى كؤمةلايةتى نابيَت ببيَتة قوربانى كارايى ئابوورى. هةر ئةم رِستةيةشة كةسياسةتوانان بةكارى دةبةن و دةليَن كة نابىَ دادثةروةرى ببيَتة قوربانى كارايى ئابوورى و بة بىَ ئةوةى كة بزانن كةكارايى مةرجيَكى ثيَويستة. بؤ باشتر كردنى بارودؤخى كةم دةرامةتةكان و هةتا ئةوةى كة ئةو مةرجة جيَبةجىَ نةكريَت ئةوا كةم كردنةوةى ئاستى هةذارى و كةليَنى دةسهاتى ضينةكانى خةلك كةم نابيَتةوة لؤذيكى ئابوورى و ئةزموونى ميَذوويى ئةوةمان ثيَدةلَيَت كة زياد بوونى كارايى دةبيَتة هؤى تةرخان كردنى دروستى سةرضاوةكان و لة ئةنجامدا دروست كردنى سامان زؤر هاوكارى كؤمةلَة بؤ باشتر دابةشكردنى سامان و دةسهات و دةرامةت و كةم كردنى هةذارى ليَدةكةويَتةوة وبة ثيَضةوانةشةوة هةر كاتىَ بة بيانؤى دادثةروةرى كؤمةلايةتى, ئازادى ئابوورى و ركابةريَتى لة كؤمةلطادا كةم بكريَت وحكوومةت بة دةستيَوةردانى نابةجيَى خؤى ببيَتة هؤى سةرثيَضيكردن لة سةر مافة خاوةنداريَتييةكان,ئةوا مرؤظةكان نةوةك هةر ئازادى خؤيان لة دةست دةدةن بةلكو تووشى هةذارى و جياوازى ونايةكسانيةكى خةراثتريش دةبن.,نموونةى ولاتة كؤمؤنيستيةكانيش ئةم رِاستية دةسةلَميَنىَ. لة رِووى ئابوورييةوة ئةم ووتةية زؤرئالؤز نيية, كاتىَ كؤمةلطا سامانيَكى زؤر بةرهةمديَنىَ ئةم سامانة زؤرة يان شتومةك و خزمةتطوزاريية زؤرة ثيَويستى بة بةكاربةر هةية, دةولةمةندةكان بةشيَكى بضووكن لةبةكاربةرةكانى كؤمةلطان,كؤمةلطايةك كة بةرهةمى زؤر بيَت ئةوا رِيَذةى سوودموندةكانيشى زياددةبيَت,وات كارايى ئابوورى نابيَت لة سةر حيسابى لة دةست دانى دادثةروةرى كؤمةلايةتى بيَت و ناضار دةبيَت ئةم بةرهةمة بطةينيَتة دةستى ضينةكانى ترى كؤمةلطا. هةر لةبةر ئةم رِاستييةية كة لة كؤمةلطا ثيَشكةوتووكان ضينى ناوةرِاست زؤرينةية كةئةمةش زؤرينةى سامانى كؤمةلطا بةكار ديَنن و دروست بوونى ضينى ناوةرِاستى طةورة ماناى كةمبوونى كةليَنى دةسهاتى نيَوان ضينةكانى كؤمةلَةية, واتة زؤربوونى سامان بة ناضارى ليَك نزيكبوونةوةى ضينايةتى بةدواى دا ديَت و ئةمةش لؤذيكى سيستةمى ئابووريية.بة زؤربوونى سامان ضينى ناوةرِاستى طةورة ثةيدا دةبيَت, ئةمانة لةبابةتةكان و وانةكانى طةشةثيَدانى ئابوورى بة شيَوةى ثةيوةندى نيَوان دوو طؤراوى(متغير)ى نايةكسان واتة دابةشبوونى دةسهات و زياد بوونى دةسهاتى تاكةكةسى بة شيَوةى( u) ى ئينطليزى ثيَشان دةدةن.لةقؤناغة سةرةتاييةكانى طةشةسةندن ئةطةرى دروست بوونى نايةكسانى رؤرترة بةلَام لةكؤتاييدا ئةم نايةكسانيية كةمتر دةبيَت و ئةمةش لؤذيكى ئابوورية كة هةموو كؤمةلطايةك ئةم ريَِطايةى برِيوة, هةلَبةت هةندىَ كؤمةلطاش هةن كة لة قؤناغةكانى سةرةتايى ثيَشكةوتنيان نايةكسانيةكى كمتريان بة خؤوة بينيوة بةلَام ئةخلاق بة تةواوى بةندة بة سةر هةبوونى ئازادى.ئةطةر مرؤظ ئازاد نةبىَ ناتوانرىَ دادوةريةكى دروستيشى لة سةر بدريَت, ئةطةر بليَين كة بؤ نموونة مرؤظي بةند كراو كارةكانى ئةخلاقية يان نا ئةم ووتةية تا رِادةيةكى زؤر بىَماناية,دةبىَ تاكةكان لة بوارى هةلبذاردنيان ثيَبدريَت لة دواييدا دةردةكةويت كة هةلبذاردنةكةى ئةخلاقية يان بة ثيَضةوانةوة, كةواتة بؤ دادوةريةكى ئةخلاقى يةكةمجار دةبىَ ئازادى هةبىَ.ئةخلاق و دادثةروةرى بة هيَزو زةبرى حكوومى و دةستيَوةردانى حكوومةت لة ويستى خةلك نايةتة دى, ليَرةوة جؤرة دذايةتيةك دةردةكةوىَ, ئةخلاق و هةلَويَست ورِةوشتى ئةخلاقى تةنها بؤ مرؤظى ئازاد كةخاوةن دةنطى سةربةخؤ بيَت و خاوةن بةرثرسيارةتى تاكةكةسية, ناضار كردنى خةلك بؤ كارى ضاك و كارى باشكردن لة سةر حيسابى بة خةلكى تر لة رِيَطاى هيَزى حكوومةتةوة بة بةهايةكى ئةخلاقي دانانريَت.هةنديَك كةس كة داواى ئةخلاقى كؤمةلايةتى دةكةن ضاوةرِيَنة كة حكوومةت بة هيَزى خؤى شتةكان لة هنديَك خةلك بستيَنىَ و بيداتة بةشةكةى ترى خةلك. ئةخلاق بابةتيَكى تاكة كةسية واتة دةبىَ بؤ خؤت هةست بة ليَثرسراوةتى بكةيت هةر ئةمةش ماناى درووستى ئةخلاقة,نة وةك ئةوةى كةحكوومةت بة زؤر لة هةندىَ كةس بستيَنىَ و بيداتة هنديَكى تر و لةئةنجامدا بارودؤخيَكى خةرابتريش بةدواى داديَت. هونةرى ئةخلاقى لة وةرطرتنةوةى خاوةنداريَتى و سثاردنى بة كةسيَكى تر نيية بةلكوو وازهيَنانيَكى ئارةزوومةندانةية لة مافى تاكة كةسى خؤى و بة ليَثرسراويَتى خؤى.ئةم كارةش ثيَويستى بة ئيرادة و ويستيَكى ئازادو بريارى سةربةخؤ هةية. ئةطةر من ئازادبم دةتوانم هةلَويَستى ئةخلاقيم هةبىَ,هةر بؤيةش دةتوانين بة رِاشكاوى بليَين كةلةكؤمةلطايةك دا كة لةسةر بنضينةى ماف و ئازادىتاكةكةسي دامةزرابىَ دةتوانريَت رِووى رِاستةقينةى ئةخلاق رِاستةقينةكةى ثيَشان بدريَت.مافى خاوةنداريَتى تاكةكةسى و ئازادى هةلَبذاردن كة دوو ستوونى سةرةكى سيستةمى ئابوورى ئازادن, لة هةمان كاتدا دوو ستوونى سةرةكى رِةوشت و كرداريَكى ئةخلاقين و بؤية رِةخنةطرةكانيش بؤ وةدةستهيَنانى دادثةروةرى يان دادثةروةرى كؤمةلايةتى لة مافى خاوةنداريَتى و ئازادى مرؤظى كةم دةكةنةوة و لة رِاستيدا تةور لة درةختى دادثةروةرى و ئةخلاق دةدةن و هةروةك ضؤن زؤر لة وولاتةكان بؤ وةدةستهيَنانى دادثةروةرى كؤمةلايةتى و دروست دابةشكردنى ويستيان ئةمكارة بكةن و كة تيَدا سةركةوتوو نةبوون, رِةفتارو كردارى تةندرووست و ئةمانةتدارى زؤرتر لة كؤمةلطا ثيَشكةوتوو و مؤيَرنةكان بة ديار دةكةويَت تا وةكوو لةكؤمةلطا هةذار و نيمضة ثيَشكةوتووةكاندا كة جةخت لة سةر دادثةروةرى كؤمةلايةتى دةكةن, هةروةك لة كؤمةلطا كؤمؤنيستةكان بة ثيَشووةكان ديار كةوت كة تيَيدا بةرثرسيارةتى تاك ثةراويَزكرابوو يان هةر فةرامووش كرابوو, لة حالةتيَكدا كة بةرثرسيارةتى تاكة كةسىية كةمرؤظى رِةوشت باش وئةمانةتدار بة ديار دةخات. خاليَكى طرنطى تر كة زؤر جار فةرامووش دةكريَت و بة ئاراستةى كؤمةلطا رِؤذئاوايي و ثيشةسازييةكان دةكريَت ئةوةية كة ئةم كؤمةلطايانة ئةخلاقيان تيَدا نيية, بة طويَرةى بيردؤز و رِاستيةكى زانستى كؤمةلَايةتى كة دةلَيَت"ثيَشكةوتن لة كؤمةلطايةكى بىَ ئةخلاق دا رِونادات".واتة كؤمةلطا بة بىَ ئةخلاق تووشى هةرةسهيَنان و شكست دةبيَت و ئةطةر دةبينين كة كؤمةلكايةك ثيَشكةوتووة ماناى ئةوةية كة ئةخلاق تيَدا رِةضاو دةكريَت,لة كؤمةلطاكانى جيهانى سيَهةم و دواكةوتوو زؤرتر دياردةكانى وةك طةندةلَى و فيَلبازى وكردارةخةراثةكان لةئاستة جياجياكانى كؤمةلطادا بة ديار دةكةويَت. هؤى سةرةكى ئةوانةش رِوون نةبوونى مافى خاوةنداريَتى تاكةكةسى و ليَثرسراوةتى كؤمةلَايةتية. هؤيةكةى ئةوةنيية كة لةرِووى تاكةكةسى مرؤظةكانى جيهانى سيَهةم خةرابترن لة مرؤظةكانى وولاتة ثيَشكةوتووةكان بةلكوو لة بةر ئةوةية كةلةم وولَاتانة دا جيَطةو ثيَطةى ليَثرسراويَتى و مافى تاكة كةسى رِةضاو دةكريَت, ئةطةر بةرثرسيارةتى كةم بيَت , طةندةلَى وفيَلكارى زؤرتر دةبيَت.

رِؤشنبيريَكى ذاثؤنى سةدةى نؤزدةهةم كتيَبيَكى لة بارةى بةراورد كردنى كؤمةلطاى خؤى لةطةل كؤمةلطا ثيَشكةوتووةكانى سةدةى نؤزدةهةم نوسيوة,كةتيادا باسى ئةوة دةكات كة بؤضى زؤربةى خةلك رِةفتارى كؤمةلايةتى تةندروستيان هةية بة ثيَضةوانةى ذاثؤنيةكان كة رِةوشتيَكى كؤمةلايةتى تةندروستيان نيية,و دةلَىَ كة هؤيةكةى ئةوةنيية كة تاكى ذاثؤنى لة رِةضةلَةك دا لة تاكى ئةوروثى خةرابتر, هةروةكوو ئةوا سةيرى رِةوشتى ذاثؤنى بكريَت دةبينين كةلة ناو مالَ و خيَزانى خؤيدا رِةفتاريَكى زؤر ئةخلاقيانةى هةية بة ثيَضةوانةى رِةوشتة كؤمةلايةتييةكةى,جا ليَرةدا دةمةوىَ بليَم كة 130 سالَ ثيَش ئةم باسة كراوة بةلَام دةبينين كة لة كؤمةلطاى ئةمرؤى ئيَمةش لةم ووتةية دةرناضىَ كة ئةمةش بؤ رِيَكخراوة كؤمةلايةتيةكانى ئيَمة دةطةرِيَتةوة لة بةر ئةوةى كة رِيَكخراوة كؤمةلايةتييةكانى ئةو كاتةى ذاثؤن وابوو كة ثاداش بة كردارى خةراث دةدرا و كردارى باش سزا دةكرا, هةر بؤية كاتىَ مرؤظ ديَتة ناو ئةمجؤرة كؤمةلطايانة ئةوة ئةخلاقة كؤمةلايةتييةكةى دةطؤريَت,بة ثيَضةوانةى ئةم ئةخلاقة باشةى كةلة نيَو مالَ و خيَزانى خؤى هةية. بؤ ئةخلاقيانة رِةفتار كردن , تةنها قسةى باش و نةسيحةت كةلَكى نيية بةلَكوو دةبىَ بنةما كؤمةلَايةتييةكان دروست بكريَن, كة رِةوشت و رِةفتارى كؤمةلَايةتى تةندروست كة هةمان رِةفتارى ئةخلاقية نةبيَتة هؤى سزادانى تاكةكانى كؤمةلَطا. لة كؤمةلطايةكى ثيشةسازى ثيَشكةوتوودا بازرطانيَك يان بةريَوةبةريَكى رِةوشتباش(درستكار) سةركةوتوو دةبيَت,يان كاتىَ بازرطانيَك بة ئاكاريَكى خراث ناوبانطى هةبىَ ئةوة تووشى شكست دةبىَ و ئيتر كةس لةطةلَى مامةلَة ناكات.بةلام لة كؤمةلكايةكى وةكوو كؤمةلطاى ئيَمة,زيرةك بةو كةسة دةطوتريَت كة فيَلبازتر بىَ و ئةمةش بةهايةكى ثؤزةتيظى وةرطرتووة, ئةوةش ثيَشان دةدات كة ئيَمة لة لايةن كؤمةلايةتةوة ئةخلاقمان نيية,و هةنديَك كةسيش هةن كة بنةماى مادديان ثشتطويَ خستووة بة بىَ ئةوةى كةطوىَ بدةنة ئةم خالَة كة (نةفى مادديات) لة كؤمةلطايةكى مؤديَرن رِةفتاريَكى ئةخلاقيية كة كةسانى تر بة طويَرةى ئةم ئةخلاقة مامةلَة لةكةل ئةم كةسة دةكةن. كؤمةلطا ئيشى بةوةدا نيية كة لة مالَةوةت (تةهزيب نةفس) دةكةى يان نة,ئةوة ثةيوةندى بة خؤتةوة هةية, بةلَام ئةطةر هاتية نيَو كؤمةلطا دةبىَ كار بكةيت ,نابىَ بة تيَضوونى خةلك ذيان بة سةر ببةى,دةبىَ بة ماندووبون و تيَضوونى خوَت بذى و هةر ئةمةش بةهاى ئةخلاقى كؤمةلطايةكى مؤديَرنة.

No comments: