6 Mar 2007












قوتابخانةى موئةسةساتى
(
institutional
school
)



بةشى
يةكةم:




ثيَشةكى:



لة
سةردةمى نيَوانشةرِةناوخؤييةكانى ويلايةتة يةكطرتووةكاى ئةمريكا و جةنطى يةكةمى
جيهانى ,ئابوورى سةرمايةدارى ئةوولَاتانةسةركةوتنى بةرضاوى بة خؤوةبينى. لةو
كاتةدا, طةشةى خيَراىئابوورى, ئةوولَاتةى كردة طةورةترين و بةهيَزترين سيستةمى
ثيشةسازى جيهان. بةلَام سةرةرِاى طةشةسةندنى بةرضاوى دةسهاتى نةتةوةيى, ضينة كةم
دةرامةتةكان نةيانتوانى لةئةنجام و بةرهةمةكانى ئةم ثيَشكةوتنة سوودمةند بن و ثشكى
دادثةروةرانةى خؤيان وةرطرن.




ئةوسا كاتى كار كردنى زؤر, شويَنى نيشتةجيَبوونى نةطونجاو ونةبوونى سيستةميَكى
دلَنيايى كؤمةلَايةتى و ئابوورى لة كاتى نةخؤشكةوتنى كريَكاران, بيَكارى
وبةسالَاضوويى ضةند كيَشةيةك بوون كة


رِووبةرِووى كؤمةلَطاى سةرمايةدارى ببون.




لةلايةكىديكة, دةرفةت بؤ خويَندنى منالَانى كريَكاران نةبوو و كؤضكردنى بةربلَاوى
هيَزى كار بؤ ناوةوةى ئةمريكا, نزمبوونى نرخى هةقدةستةكانى بةدواداهات. دةكرىَ
بليَين سالَانى 1870 دةسثيَكى سةردةمى مؤنؤثؤلى سةرمايةدارى بوو. لةو سالَ
بةولاوة,دةسةلَاتى سياسى و ئابوورى لة ذيَر دةستى كؤمثانيا زةبةلاحةكانى
ثشكرارى(سهام) بوون, حكوومةتيش كةبانطةوازى بؤ سيستةمى ئازاد و دوور
لةدةستيَوةردانى حكوومى دةكرد لةكاروبار و طرفتةكانى نيَوان كريَكاران و خاوةن
كارةكان ثةناى بؤ توندو تيذى وهيَزةكانى ثؤليس وئاسايش دةبرد. هةلومةرجى سياسى
وئابوورى سةدةى نؤزدةيةم واى لةئابوورىناسةكان كردبوو كة بيروبؤضوونةكانى
ئابووريناسةكانى كلاسيكيةكان ضيتر لةلا ثةسةند نةبىَ. ئةم وجطةلة لايةنطرانى
شوسياليزم كة دذايةتى وناكؤكيان لةطةل طريمانة و تيؤرةكانى قوتابخانةى نيوكلاسيك
هةبوو. لةئةنجامدا بةهؤى




ؤرِانكارة ئابوورييةكانى ئةو سةردةمة وبةردةوامبوونى دذايةتيكردنى ئةو
ئابووريناسانة, بنةما تيؤريةكانى نيوكلاسيك كريَريَت و سةنطى خؤيان لة بوارى
طونجاندن لةطةل واقيعدا لةدةستدا. لةو بارةدؤخةدا, بةرطريكردنلةسيستةمى سةرمايةدارى
كةتيادا حكوومةت رِؤليَكى بةرضاوى نةبىَ بةشيَكى ناواقعى و دوور لةلؤذيك دةهاتةبةر
ضاو.



لةو
قؤناغةدا, ئابووريناسان بة مةبةستى درووست كردنى طؤرانكارى كؤمةلَايةتى دوو رِيَطةو
ميتؤدى زؤر طرنط وجياوازيان طرتة بةر: يةكةميان دووبارة رِيَكخستنةوةى ثيَكهاتةى
كؤمةلَطا لةر رِيَى ميتؤدةشؤشياليستةكانبوو. لةم ميتؤدة هةلَوةستةى لةسةر
رِةخساندنى بوار بؤ ورذاندنى جةنطىضينايةتى وشؤرِش بؤ لةناوبردنى جيهان بينى
سةرمايةدارى دةكرد. رِيَكار يا خود بؤضوونى دووةم ثيَى وابوو كةدةبىَ طؤرانكارى
كؤمةلَايةتى لةسيستةمى سةرمايةدارى لة رِيَى ضاكسازى كؤمةلايةتى بهيَتة ئاراوة.
لةم رِيَطةيةدا مةبةست ئةوةبوو كة دةبىَ ئةو بارودؤخة لة رِيَى دةستيَوةردانى
حكوومةت لة كاروبارى ئابوورى, ضاكسازى تيَدا ئةنجام بدريَت. بة هؤى طرتنةبةرى رِيَو
شويَنى بةرنامةكانى. رِيفؤرمة كؤمةلَايةتيةكان بوار بؤ ثاراستنى سةرمايةدارى لة
رِيَطةى ضاكسازى لةبارودؤخى ذيان بؤ ضينة كةم دةرامةتةكان و بة تايبةتى هةذاران
دةرِةخسا و ئةمةش رِيَك ئةو ثيَشنيارة بوو كة ئابووريناسةكانى لايةنطرى قوتابخانةى
موئةسةساتى(
institutional school
)ئامادةيان
كردبوو.




هةرضةندة , قوتابخانةى موئةسةساتى نزيكةى سالَى 1900 لة سةر دةستى تؤرستيَن
ويبليَن(
Thorstein veblen
) بنياتنرا,
بةلَام رِوانكطةيةكى تةواو نويَ و تازةنةبوو, بةلَكوو ميتؤدؤلؤذى ئةوقوتابخانةية
ثيَشتر لة سةدةى نؤزدةيةم لة لايةن ظيبةر,سيمؤندى, ماركس و سؤمبارت باسى ليَوة
كرابوو.



لة
دواى ظيبليَن , بيروبؤضونة ئابووريةكانى ئةوقوتابخانةية لة لايةن جؤن رِاجيَرز
كامؤنز(
john roger commons
) ثةرةى ثيَدرا وئةمرؤكة بة هؤى جؤنكينيت
طالبرايت(
john Kenneth galbraith
)
كاملَتر كرابوو.( ئابووريناسيَكى ديكة بة ناوى وةسلى كليَر ميضةل(
Wesley
Clair Mitchell
) لة ئةمريكا و جؤن ئاتكينسؤن هؤبسؤن(
john
Atkinson Hobson
) لة بةريتانيا لة بيرمةندانى قوتابخانةى
موئةسةساتين.




بنةما تيؤرييةكانىقوتابخانةى موئةسةساتى بةو شيَوةيةى كة ئابووريناسةكانى لايةنطرى
ئةوقوتابخانةية خستوويانة رِوو لة سةر شةش ثرةنسيثى طرنط و بنةرِةتى دامةزراوة
كةبريتين لةمانةى خوارةوة:




1-

ئابوورى دةبىِ بةشيَوةى رِيَكخستن يا
خود ثيَكهاتةيةكى تةواو ويةكطرتوو كة هةموو بةشةكانى ثةيوةنديان لَةطةل يةكتر
هةية, ليَى بكؤلَدريَتةوة.هةربؤيةشناكرىَ بةش وثيَكهاتةكانى ريَكخراويَك بة شيَوةى
بةشى جياواز و ليَكدابرِاو تويَذينةوةى لة سةر بكريَت, هةر بةمشيَوةية لة سةر ئاستى
كؤمةلَطاش,ضالاكية ئابوورييةكانى كؤمةلَطا, كؤى طشتى برِيارة تاكةكةسيةكان بؤ
دةدةستهيَنانى زؤرترين قازانجى ماددى نيية بةلَكوو لةمة زياترة و لة ئةنجامى
ضالاكية طشتييةكان سةرضاوة دةطريَت كةلةكؤى طشتى بةش و ثيَكهاتة جياوازةكان
طةورةترة.




2-

قوتابخانةى موئةسةساتى جةخت لةسةر
رِلَى دةزطا و دامةزراوةكان لة ذيانى ئابووريدا دةكات.دامةزراو(موئةسةسة) تةنها
دةزطايةك بؤ ثيَكهيَنانى ئامانجيَكى وةكوو ثةروةردة, بة هةماهةنطى كردن,
خزمةتطوزارة ئابووريةكان, يةكيَتى يةك يا خودبانقيَك نيية, بةلكو مؤديَليَكة كة لة
ئةنجامى رةِفتارى تيمى يا خود دةستةجةمى دروستبووة كةدةبيَتة بةشيَكى سةرةكى لة
كةليوورى ئةوكؤمةلطاية.(موئةسةسة) يا خود (دةزطا و دامةزراوة) دةبيَتة نةريت و
هةلَسوكةوتى كؤمةلَايةتى و ياسا و شيَوةى بيركردنةوة وبة طشتى دةبيَتة شيَوةى ذيان
لةو كؤمةلَطاية. بؤ نموونة: كؤيلةدارى وبرِوا هةبوون بة كؤيلةدارى, ئازادىكاركردن و
ئابوورى ئازادى سةرمايةدارى, يةكيَتي يةكان و سيستةمى دلَنيايى كؤمةلَايةتى لة
لايةن حكوومةتةكان ضةند نموونةيةكن لة موئةسةسةكان لة كؤمةلَطا مرؤييةكان.
لايةنطرانى بؤضوونى (موئةسةساتى) لةو برِوايةدان كة ذيانى ئابوورى بة هؤى دامةزراوة
ئابوورييةكان ( نةك ياسا ئابوورييةكانى كلاسيكى و نيوكلاسيكى) كؤنترِؤل
دةكريَت.كةواتة لة ليَكدانةوةى و شيكردنةوةى ئابوورى, هةلَسوكةوت و ضؤنيةتى
رِةفتارى طرووثى ( دةستةيى)ية كةكار دةكاتة سةر شيَوةى ذيان. هةر بؤيةش بة بةراورد
لةطةل فةلسةفةى "تاكطةرايى رةها"ى كلاسيك ونيوكلاسيكةكان رِةفتار ودةستةجةمييةكان
بايةخةكى زياتريان هةية.




3-

تيؤرى كاملبوونى داروين(Darwin
)
دةبىَ لة ليَكدانةوة و شيكردنةوة ئابوورييةكان سوودى ليَوةربطيريَت, ضونكة كؤمةلطاو
موئةسةساتةكانى بةردةوام لةطؤرِاندان.لة جياتى هةبوونى هاوسةنطى, جوولة و بزاوتى
بةردةوام هةية.ئةم قوتابخانةية ناكؤكى و دايةتى خؤى لةطةل (تيؤرى هاوسةنطى وةستاو)
يا خود هاوسةنطى ستاتيك (
static
equilibrium

ئابووريناسة كلاسيك و نيوكلاسيكةكان بة ئاشكرا رِادةطةيةنىَ, ضونكة
ئةوان(ئابووريناسة كلاسيك ونيوكلاسيكةكان) بةدواى دؤزينةوةى حةقيقةتى هةتا هةتايى و
ئةزةلين و هيض بايةخ وطرنطيةكيش بة جياوازىكات وشويَن وطؤرِانطاريةكان نادةن.
كاملَبوونى دامةزراوةئابوورييةكان دةبىَ زةمينة و سةرضاوةى سةرةكى
طؤرِانكارييةئابوورييةكان بن و ئةو ميتؤدة ثيَويستى بة زانيارى لة بوارةكانى
ئابوورى, ميَذوو, ئةنترؤثؤلؤجيا, زانستة سياسييةكان, كؤمةلَناسى, فةلسةفة,
دةروونناسى و دةروونناسى كؤمةلَايةتى هةية.



كةواتة قوتابخانةى موئةسةساتى, تيؤرى كلاسيك و
نيوكلاسيكةكان سةبارةت بة هةبوونى هاوسةنطى وةستاوناسى لة كؤمةلطاى ئابوورى,رِةت
دةكةنةوة و لة جياتى ئةمة ثشت بة ثرةنسيثةى زنجيرةهؤكارةكان يا خود طؤرانكاريية
كةلةكةبووةكان دةبةستن كةلة ميانى طةيشتن بة ئامانجة كؤمةلايةتى و ئابوورييةكان
لةوانةية ئةنجامى ئةريَنى و يا خود نةريَنى ( ثؤزةتيظو نيطةتيظ) ليَبكةويَتةوة.
بةواتايةكىتر هاوسةنطىكةمتر يا خود زؤرتر لة رِادةى ثيَويست بؤ طةيشتن بة هاوسةنطى
لة ذيانى ئابوورى بة لادان لة هاوسةنطى ئاسايى لةقةلةم نادريت,بةلكوو ئةم جؤرة
لادانة سروشتى وئاسايية.




4-زؤربةى قوتابخانةئابوورييةكان لة سيستةمى سةرمايةدارى بة ثيَى طريمانةكانى بةكار
هينراو لة تيؤرةكانى خؤيان باوةرِيان بة بوونى هةماهةنطى لةنيَوان بةرذةوةندييةكانى
تاكةكانى كؤمةلطا هةية,كةضى قوتابخانةى (موئةسةساتى) ثيَى واية كة بةذةوةندييةكان
دذايةتى وناكؤكيان لةطةل هةية. ئةوان مرؤظ بة بوونةوةريَكى كؤمةلايةتى هةرةوةزى
دادةنيَن كة بؤ ثاراستنى بةرذةوةنديية هاوبةشةكانى خؤيان ثةنا بؤكارى دةستةجةمى
وطرووثى دةبةن. لةطةل ئةوةشدا, لة نيَوان بةرذةوةندييةكانى طرووثة جياجياكانى
كؤمةلطا وةكوو دةزطا طةورةكان لة بةرامبةر بةرهةم هيَنةر , كشتيار لة بةرامبةر
شارنشين و خاوةنكار لة بةرامبةر كريَكار دذايةتى هةية. ليَرةدا حكوومةت
ناكؤكىتايبةت بة خوشطوزةرانى طشتى لةطةل ناكؤكى ودذايةتى لة بارةى كاركردنى ئةكتيظى
سيستةمى ئابوورى بطونجيَت.




5- قوتابخانةى (موئةسةساتى) ثشتكيرى لة ثلانى ضاكسازى كؤمةلايةتى بةمةبةستى
دابةشكردنى دادثةروةرانةى سةروةت و داهات دةكات. ئةو قوتابخانةية هةرضةندة برِواى
بةو بؤضوونةكلاسيكيةكان هةية كةنرخةكانى بازار ثيَوةرى خوشطوزةرانى تاكةكةسى و
كؤمةلايةتيية وبازار دةتوانىَ سةرضاوةكان ضاكتر ئاراستةوتةرخان بكات و داهاتيش
باشتر دابةشبكات, بةلَام لةطةل ئةوةشدا ئةمقوتابخانةية ثيَى واية كةدةبىَ لةو
شويَنةى كة بازار كةموكورتى وناكارامةيى هةية, حكوومةتدةبىَ ئةوبؤشاييةثرِ بكاتةوة
و تةركيز لة سةر تيَضوون وبةرذةوةنديية كؤمةلايةتييةكان دةكات ودةلَيَت حكوومةت و
بازار دةبىَبؤضاكتر كردنى رِةوشى ئابوورى وكؤمةلايةتى كؤمةلكا كار بكةن.




6-لة رِوانطةى ميتؤدؤلؤذييةوة, قوتابخانةى موئةسةساتى زياتر ثشت بة ميتؤدى(استقراْ)
دةبةستيَت تاوةكوو ميتؤدى بةراوردكارى(قياس) و ثيَى واية كة بؤتيَطةييشتنى ضاكتر
لةضؤنيةتى كاركردنى سيستةمى ئابوورى دةبىَ ليَكؤلينةوةيةكى زياتر لةسةر ئةوميتؤدة
بكريَت. لةورِوانطةيةوة, ئابووريناسانى لايةنطرى قوتابخانةى(موئةسةساتى) لةطةل
ئابووريناسانى قوتابخانةى ميَذوويى هاوبيرن و ثيَيان واية كة ميتؤدى ئيستيدلالى
لؤذيكى, ميتؤديَكة كة لة حةقيقةتة ( شةخسييةكان) دةسثيَدةكات و لةحالةتة
تايبةتيةكانةوة بةرةو ئةنجامةطشتييةكان دةضيَت.ئةطةر بيَتو ئةم ميتؤدة وةك خؤى و بة
دروستى بةكار بهيَنريَت لة رِووى تويَذينةوةى زانستييةوة بايةخ وطرنطييةكى زؤرى
دةبىَ و لةئةنجامدا ياسا و رِيَساى زانستى طرنطى لىَ بة بةرهةم ديَت.



No comments: