6 Mar 2007












قوتابخانةى موئةسةساتى
(
institutional
school
)



بةشى
يةكةم:




ثيَشةكى:



لة
سةردةمى نيَوانشةرِةناوخؤييةكانى ويلايةتة يةكطرتووةكاى ئةمريكا و جةنطى يةكةمى
جيهانى ,ئابوورى سةرمايةدارى ئةوولَاتانةسةركةوتنى بةرضاوى بة خؤوةبينى. لةو
كاتةدا, طةشةى خيَراىئابوورى, ئةوولَاتةى كردة طةورةترين و بةهيَزترين سيستةمى
ثيشةسازى جيهان. بةلَام سةرةرِاى طةشةسةندنى بةرضاوى دةسهاتى نةتةوةيى, ضينة كةم
دةرامةتةكان نةيانتوانى لةئةنجام و بةرهةمةكانى ئةم ثيَشكةوتنة سوودمةند بن و ثشكى
دادثةروةرانةى خؤيان وةرطرن.




ئةوسا كاتى كار كردنى زؤر, شويَنى نيشتةجيَبوونى نةطونجاو ونةبوونى سيستةميَكى
دلَنيايى كؤمةلَايةتى و ئابوورى لة كاتى نةخؤشكةوتنى كريَكاران, بيَكارى
وبةسالَاضوويى ضةند كيَشةيةك بوون كة


رِووبةرِووى كؤمةلَطاى سةرمايةدارى ببون.




لةلايةكىديكة, دةرفةت بؤ خويَندنى منالَانى كريَكاران نةبوو و كؤضكردنى بةربلَاوى
هيَزى كار بؤ ناوةوةى ئةمريكا, نزمبوونى نرخى هةقدةستةكانى بةدواداهات. دةكرىَ
بليَين سالَانى 1870 دةسثيَكى سةردةمى مؤنؤثؤلى سةرمايةدارى بوو. لةو سالَ
بةولاوة,دةسةلَاتى سياسى و ئابوورى لة ذيَر دةستى كؤمثانيا زةبةلاحةكانى
ثشكرارى(سهام) بوون, حكوومةتيش كةبانطةوازى بؤ سيستةمى ئازاد و دوور
لةدةستيَوةردانى حكوومى دةكرد لةكاروبار و طرفتةكانى نيَوان كريَكاران و خاوةن
كارةكان ثةناى بؤ توندو تيذى وهيَزةكانى ثؤليس وئاسايش دةبرد. هةلومةرجى سياسى
وئابوورى سةدةى نؤزدةيةم واى لةئابوورىناسةكان كردبوو كة بيروبؤضوونةكانى
ئابووريناسةكانى كلاسيكيةكان ضيتر لةلا ثةسةند نةبىَ. ئةم وجطةلة لايةنطرانى
شوسياليزم كة دذايةتى وناكؤكيان لةطةل طريمانة و تيؤرةكانى قوتابخانةى نيوكلاسيك
هةبوو. لةئةنجامدا بةهؤى




ؤرِانكارة ئابوورييةكانى ئةو سةردةمة وبةردةوامبوونى دذايةتيكردنى ئةو
ئابووريناسانة, بنةما تيؤريةكانى نيوكلاسيك كريَريَت و سةنطى خؤيان لة بوارى
طونجاندن لةطةل واقيعدا لةدةستدا. لةو بارةدؤخةدا, بةرطريكردنلةسيستةمى سةرمايةدارى
كةتيادا حكوومةت رِؤليَكى بةرضاوى نةبىَ بةشيَكى ناواقعى و دوور لةلؤذيك دةهاتةبةر
ضاو.



لةو
قؤناغةدا, ئابووريناسان بة مةبةستى درووست كردنى طؤرانكارى كؤمةلَايةتى دوو رِيَطةو
ميتؤدى زؤر طرنط وجياوازيان طرتة بةر: يةكةميان دووبارة رِيَكخستنةوةى ثيَكهاتةى
كؤمةلَطا لةر رِيَى ميتؤدةشؤشياليستةكانبوو. لةم ميتؤدة هةلَوةستةى لةسةر
رِةخساندنى بوار بؤ ورذاندنى جةنطىضينايةتى وشؤرِش بؤ لةناوبردنى جيهان بينى
سةرمايةدارى دةكرد. رِيَكار يا خود بؤضوونى دووةم ثيَى وابوو كةدةبىَ طؤرانكارى
كؤمةلَايةتى لةسيستةمى سةرمايةدارى لة رِيَى ضاكسازى كؤمةلايةتى بهيَتة ئاراوة.
لةم رِيَطةيةدا مةبةست ئةوةبوو كة دةبىَ ئةو بارودؤخة لة رِيَى دةستيَوةردانى
حكوومةت لة كاروبارى ئابوورى, ضاكسازى تيَدا ئةنجام بدريَت. بة هؤى طرتنةبةرى رِيَو
شويَنى بةرنامةكانى. رِيفؤرمة كؤمةلَايةتيةكان بوار بؤ ثاراستنى سةرمايةدارى لة
رِيَطةى ضاكسازى لةبارودؤخى ذيان بؤ ضينة كةم دةرامةتةكان و بة تايبةتى هةذاران
دةرِةخسا و ئةمةش رِيَك ئةو ثيَشنيارة بوو كة ئابووريناسةكانى لايةنطرى قوتابخانةى
موئةسةساتى(
institutional school
)ئامادةيان
كردبوو.




هةرضةندة , قوتابخانةى موئةسةساتى نزيكةى سالَى 1900 لة سةر دةستى تؤرستيَن
ويبليَن(
Thorstein veblen
) بنياتنرا,
بةلَام رِوانكطةيةكى تةواو نويَ و تازةنةبوو, بةلَكوو ميتؤدؤلؤذى ئةوقوتابخانةية
ثيَشتر لة سةدةى نؤزدةيةم لة لايةن ظيبةر,سيمؤندى, ماركس و سؤمبارت باسى ليَوة
كرابوو.



لة
دواى ظيبليَن , بيروبؤضونة ئابووريةكانى ئةوقوتابخانةية لة لايةن جؤن رِاجيَرز
كامؤنز(
john roger commons
) ثةرةى ثيَدرا وئةمرؤكة بة هؤى جؤنكينيت
طالبرايت(
john Kenneth galbraith
)
كاملَتر كرابوو.( ئابووريناسيَكى ديكة بة ناوى وةسلى كليَر ميضةل(
Wesley
Clair Mitchell
) لة ئةمريكا و جؤن ئاتكينسؤن هؤبسؤن(
john
Atkinson Hobson
) لة بةريتانيا لة بيرمةندانى قوتابخانةى
موئةسةساتين.




بنةما تيؤرييةكانىقوتابخانةى موئةسةساتى بةو شيَوةيةى كة ئابووريناسةكانى لايةنطرى
ئةوقوتابخانةية خستوويانة رِوو لة سةر شةش ثرةنسيثى طرنط و بنةرِةتى دامةزراوة
كةبريتين لةمانةى خوارةوة:




1-

ئابوورى دةبىِ بةشيَوةى رِيَكخستن يا
خود ثيَكهاتةيةكى تةواو ويةكطرتوو كة هةموو بةشةكانى ثةيوةنديان لَةطةل يةكتر
هةية, ليَى بكؤلَدريَتةوة.هةربؤيةشناكرىَ بةش وثيَكهاتةكانى ريَكخراويَك بة شيَوةى
بةشى جياواز و ليَكدابرِاو تويَذينةوةى لة سةر بكريَت, هةر بةمشيَوةية لة سةر ئاستى
كؤمةلَطاش,ضالاكية ئابوورييةكانى كؤمةلَطا, كؤى طشتى برِيارة تاكةكةسيةكان بؤ
دةدةستهيَنانى زؤرترين قازانجى ماددى نيية بةلَكوو لةمة زياترة و لة ئةنجامى
ضالاكية طشتييةكان سةرضاوة دةطريَت كةلةكؤى طشتى بةش و ثيَكهاتة جياوازةكان
طةورةترة.




2-

قوتابخانةى موئةسةساتى جةخت لةسةر
رِلَى دةزطا و دامةزراوةكان لة ذيانى ئابووريدا دةكات.دامةزراو(موئةسةسة) تةنها
دةزطايةك بؤ ثيَكهيَنانى ئامانجيَكى وةكوو ثةروةردة, بة هةماهةنطى كردن,
خزمةتطوزارة ئابووريةكان, يةكيَتى يةك يا خودبانقيَك نيية, بةلكو مؤديَليَكة كة لة
ئةنجامى رةِفتارى تيمى يا خود دةستةجةمى دروستبووة كةدةبيَتة بةشيَكى سةرةكى لة
كةليوورى ئةوكؤمةلطاية.(موئةسةسة) يا خود (دةزطا و دامةزراوة) دةبيَتة نةريت و
هةلَسوكةوتى كؤمةلَايةتى و ياسا و شيَوةى بيركردنةوة وبة طشتى دةبيَتة شيَوةى ذيان
لةو كؤمةلَطاية. بؤ نموونة: كؤيلةدارى وبرِوا هةبوون بة كؤيلةدارى, ئازادىكاركردن و
ئابوورى ئازادى سةرمايةدارى, يةكيَتي يةكان و سيستةمى دلَنيايى كؤمةلَايةتى لة
لايةن حكوومةتةكان ضةند نموونةيةكن لة موئةسةسةكان لة كؤمةلَطا مرؤييةكان.
لايةنطرانى بؤضوونى (موئةسةساتى) لةو برِوايةدان كة ذيانى ئابوورى بة هؤى دامةزراوة
ئابوورييةكان ( نةك ياسا ئابوورييةكانى كلاسيكى و نيوكلاسيكى) كؤنترِؤل
دةكريَت.كةواتة لة ليَكدانةوةى و شيكردنةوةى ئابوورى, هةلَسوكةوت و ضؤنيةتى
رِةفتارى طرووثى ( دةستةيى)ية كةكار دةكاتة سةر شيَوةى ذيان. هةر بؤيةش بة بةراورد
لةطةل فةلسةفةى "تاكطةرايى رةها"ى كلاسيك ونيوكلاسيكةكان رِةفتار ودةستةجةمييةكان
بايةخةكى زياتريان هةية.




3-

تيؤرى كاملبوونى داروين(Darwin
)
دةبىَ لة ليَكدانةوة و شيكردنةوة ئابوورييةكان سوودى ليَوةربطيريَت, ضونكة كؤمةلطاو
موئةسةساتةكانى بةردةوام لةطؤرِاندان.لة جياتى هةبوونى هاوسةنطى, جوولة و بزاوتى
بةردةوام هةية.ئةم قوتابخانةية ناكؤكى و دايةتى خؤى لةطةل (تيؤرى هاوسةنطى وةستاو)
يا خود هاوسةنطى ستاتيك (
static
equilibrium

ئابووريناسة كلاسيك و نيوكلاسيكةكان بة ئاشكرا رِادةطةيةنىَ, ضونكة
ئةوان(ئابووريناسة كلاسيك ونيوكلاسيكةكان) بةدواى دؤزينةوةى حةقيقةتى هةتا هةتايى و
ئةزةلين و هيض بايةخ وطرنطيةكيش بة جياوازىكات وشويَن وطؤرِانطاريةكان نادةن.
كاملَبوونى دامةزراوةئابوورييةكان دةبىَ زةمينة و سةرضاوةى سةرةكى
طؤرِانكارييةئابوورييةكان بن و ئةو ميتؤدة ثيَويستى بة زانيارى لة بوارةكانى
ئابوورى, ميَذوو, ئةنترؤثؤلؤجيا, زانستة سياسييةكان, كؤمةلَناسى, فةلسةفة,
دةروونناسى و دةروونناسى كؤمةلَايةتى هةية.



كةواتة قوتابخانةى موئةسةساتى, تيؤرى كلاسيك و
نيوكلاسيكةكان سةبارةت بة هةبوونى هاوسةنطى وةستاوناسى لة كؤمةلطاى ئابوورى,رِةت
دةكةنةوة و لة جياتى ئةمة ثشت بة ثرةنسيثةى زنجيرةهؤكارةكان يا خود طؤرانكاريية
كةلةكةبووةكان دةبةستن كةلة ميانى طةيشتن بة ئامانجة كؤمةلايةتى و ئابوورييةكان
لةوانةية ئةنجامى ئةريَنى و يا خود نةريَنى ( ثؤزةتيظو نيطةتيظ) ليَبكةويَتةوة.
بةواتايةكىتر هاوسةنطىكةمتر يا خود زؤرتر لة رِادةى ثيَويست بؤ طةيشتن بة هاوسةنطى
لة ذيانى ئابوورى بة لادان لة هاوسةنطى ئاسايى لةقةلةم نادريت,بةلكوو ئةم جؤرة
لادانة سروشتى وئاسايية.




4-زؤربةى قوتابخانةئابوورييةكان لة سيستةمى سةرمايةدارى بة ثيَى طريمانةكانى بةكار
هينراو لة تيؤرةكانى خؤيان باوةرِيان بة بوونى هةماهةنطى لةنيَوان بةرذةوةندييةكانى
تاكةكانى كؤمةلطا هةية,كةضى قوتابخانةى (موئةسةساتى) ثيَى واية كة بةذةوةندييةكان
دذايةتى وناكؤكيان لةطةل هةية. ئةوان مرؤظ بة بوونةوةريَكى كؤمةلايةتى هةرةوةزى
دادةنيَن كة بؤ ثاراستنى بةرذةوةنديية هاوبةشةكانى خؤيان ثةنا بؤكارى دةستةجةمى
وطرووثى دةبةن. لةطةل ئةوةشدا, لة نيَوان بةرذةوةندييةكانى طرووثة جياجياكانى
كؤمةلطا وةكوو دةزطا طةورةكان لة بةرامبةر بةرهةم هيَنةر , كشتيار لة بةرامبةر
شارنشين و خاوةنكار لة بةرامبةر كريَكار دذايةتى هةية. ليَرةدا حكوومةت
ناكؤكىتايبةت بة خوشطوزةرانى طشتى لةطةل ناكؤكى ودذايةتى لة بارةى كاركردنى ئةكتيظى
سيستةمى ئابوورى بطونجيَت.




5- قوتابخانةى (موئةسةساتى) ثشتكيرى لة ثلانى ضاكسازى كؤمةلايةتى بةمةبةستى
دابةشكردنى دادثةروةرانةى سةروةت و داهات دةكات. ئةو قوتابخانةية هةرضةندة برِواى
بةو بؤضوونةكلاسيكيةكان هةية كةنرخةكانى بازار ثيَوةرى خوشطوزةرانى تاكةكةسى و
كؤمةلايةتيية وبازار دةتوانىَ سةرضاوةكان ضاكتر ئاراستةوتةرخان بكات و داهاتيش
باشتر دابةشبكات, بةلَام لةطةل ئةوةشدا ئةمقوتابخانةية ثيَى واية كةدةبىَ لةو
شويَنةى كة بازار كةموكورتى وناكارامةيى هةية, حكوومةتدةبىَ ئةوبؤشاييةثرِ بكاتةوة
و تةركيز لة سةر تيَضوون وبةرذةوةنديية كؤمةلايةتييةكان دةكات ودةلَيَت حكوومةت و
بازار دةبىَبؤضاكتر كردنى رِةوشى ئابوورى وكؤمةلايةتى كؤمةلكا كار بكةن.




6-لة رِوانطةى ميتؤدؤلؤذييةوة, قوتابخانةى موئةسةساتى زياتر ثشت بة ميتؤدى(استقراْ)
دةبةستيَت تاوةكوو ميتؤدى بةراوردكارى(قياس) و ثيَى واية كة بؤتيَطةييشتنى ضاكتر
لةضؤنيةتى كاركردنى سيستةمى ئابوورى دةبىَ ليَكؤلينةوةيةكى زياتر لةسةر ئةوميتؤدة
بكريَت. لةورِوانطةيةوة, ئابووريناسانى لايةنطرى قوتابخانةى(موئةسةساتى) لةطةل
ئابووريناسانى قوتابخانةى ميَذوويى هاوبيرن و ثيَيان واية كة ميتؤدى ئيستيدلالى
لؤذيكى, ميتؤديَكة كة لة حةقيقةتة ( شةخسييةكان) دةسثيَدةكات و لةحالةتة
تايبةتيةكانةوة بةرةو ئةنجامةطشتييةكان دةضيَت.ئةطةر بيَتو ئةم ميتؤدة وةك خؤى و بة
دروستى بةكار بهيَنريَت لة رِووى تويَذينةوةى زانستييةوة بايةخ وطرنطييةكى زؤرى
دةبىَ و لةئةنجامدا ياسا و رِيَساى زانستى طرنطى لىَ بة بةرهةم ديَت.



TRADING AND CULTURAL IDENTITY






بة
جيهانيبوونى بازرطانى و شوناسى فةرهةنطى



ئةو
ثيَشكةوتنة بيَ ويَنة تةكنيكى و زانستى كة بة تايبةتى لة سةرئاستى ئةمرازةكانى
ثةيوةندية طشتيةكان لةم سالَانةى دواييدا وايكردووة كةكاريطةرى ميدياكان بة سةر بير
و كردارةكانى مرؤظ زياتر لة جاران بة يار بكةويَت. هاوكات لةطةل ئةم ثيَشكةوتنانة ,
تا رِادةيةكى زؤر لة ذيَرسيَبةرى ئةم ثيَشكةوتنانة واى كردووة كة دياردةى بة جيهانى
بوون طورِو تينيَكى زياترى هةبيَت . لةئةنجامى ئةمطؤرِانكاريانة جؤرةفةرهةنطيَكى
طشتى رِةواجيان ثةيدا كردووة كة ثشتى بةبةها بازرطانى و ئابوورييةكان بةستووة و لة
هةموو شويَنةكانى جيهان جيَطير بووة,هةروةها زمانيَكى هاوبةش ثةيدا بووة كة
دةتوانين بة "زمانى بازرطانى" ناوزةدى بكةين , هةنديَك لة رِؤشنبيرو كؤمةلَناسان كة
بةشيَوةيةكى طشتى بة بازرطانى بوونى كؤمةلَطا مرؤييةكان بة شتيَكى باش نازانن
,طشتطير بوونى كولتوورى بازرطانى بة مةترسيةكى بةهيَز بؤ سةر كولتورة ناوضةييةكان
دةبينن. و وادةزانن كة زالَ بوونى كولتورى بازرطانى ولَاتة ثيشةسازيية
رِؤذئاواييةكان , بة تايبةتى ئةمريكا,شوناسى كولتورى كؤمةلطا جياجيا و
بةربلَاوةكانى جيهانى خستؤتة ذيَر مةترسيةوة.لةطةل رِووخانى بالَى كؤمؤنيستى ئيتر
رِكابةرى سةرةكى ئةم هيَزة كة ئيشى هاوسةنطى هيَزةكانى خستبووة سةر شان بة تةواوى
لة ناوضوو.ئيترهيض رِيَطريك لة بةردةم ئةم لافاوة نةما, ضين كة وادةزانرا جيَى
يةكيَتى سؤظييةت بطرىَ , بازرطانى كردن, بة تايبةتى بازرطانى لةطةل ولَاتة
رِؤذئاواييةكانى بة سةؤكيترين ئيشى خؤى دانابوو.هةلَبةت ليَرةدا دةبىَ جياوازى
بكةين لةطةل دوو "ضةمكى بازرطانى " و "فةرهةنطى بازرطانى" , هةرضةندة كة ئةم دوو
ضةمكة زؤر ليَك نزيكن. بازرطانى خؤى لةخؤدا بة زةروورةت لة ئةنجامى فةرهةنطى
بازرطانى ثةيدا نابىَ. ولَاتة كؤمؤنيستة ثيَشكةوتووةكانيش لةطةل ولَاتة
سةرمايةدارييةكان ئالوطؤرى بازرطانيان هةبوو, بةلَام لة هةمانكاتدا دذى دروست بوونى
فةرهةنطى بازرطانى لة نيَو ولَاتةكةيان بوون. رِاستة بة ثيَشكةوتنى بازرطانى ,
كولتورةكةشى زياتر ديَنة ناوكؤمةلَطا , بةلَام هؤى طرنطى ثيَشظةضوونى ئةم كولتوورة
لةم سالَانةى دواييدا,دةطةريَتةوة بؤ ئةم ثيَشكةوتنة خيَرايةى كة بة سةر ميدياكاندا
هاتووة.دانيشتووانى دوورترين طوندةكانى ئاسيا و ئةفريقا لة دواكةوتوترين ولَاتةكانى
جيهان لة لايةن ئابوورى , دةتوانن لة رِيَطةى سةتةلايتةوة شيَوازى ذيانى مرؤظةكان
لة ثيَشكةوتووترين كؤمةلطاكانى جيهان ببينن, و كاريطةرى ليَوةطرن.واثيَدةضىَ كة
نيطةرانى رِةخنةطرةكان زؤرتربؤ زالَ بوونى بةها و كولتورى كؤمةلطا ثيشةسازييةكان
ومةترسى لةناوضوونى بةها كولتورةناوضةييةكان بىَ تاوةكوو خودى بازرطانى كردن.
رِاستى ئةم بابةتة لة ضى داية؟ ئايا ثيَشكةوتنى تةكنؤلؤذياى ثةيوةندييةكان لةطةل
بةجيهانيبوونى ئابوورى وكولتورة ناوضةييةكان لة مةترسى لةناوضوون داناوة يان ئةم
ثرسيارة بؤ كيَشةيةكى تر دةطةريَتةوة؟ بؤيةش رِوانطةيةكىتر بؤ تيَطةيشتنى ئةمبابةتة
ثيَويستة.



لةرِاستيدا, نيشتةجيَبوون لةشار و شارشتانى بةثيَشكةوتنى بازرطانى ثةيدا بووة.وبة
بىَ بازرطانى بيرؤكةى دروست بوونى كؤمةلطا مرؤظاييةتيية طةورةكان كةتةكيةكترى ذيان
بة سةر ببةن , شتيَكى ئةستةمة. بةواتايةكى تر, دةتوانين شارةكان وةكوو سةنتةرى
بازرطانى سةيربكةين كةلة رِيَطةى ئةم سةنتةرانةوة بةرهةمهيَنةرةكان و بةكاربةرةكانى
شتومةكةجؤراو جؤرةكان بة يةكتر دةبةستريَنةوة و دةتوانن ثةيوةندى بةيةكةوةبكةن.
بيرمةندان دةلَيَن بازرطانى ميَذوويةكى كؤنترى لة دةولَةت هةية . دةولَةتة
ريَكخراوةمةركةزييةكان لةجياتى ئاسانكارى بؤ بازرطانى, بة دةستيَوةردان لة
كاروبارةكةى كيشةيان بؤ دروست كردووة.



ثيَشكةوتنى سةرمايةدارى و ثةيوةنديية بازرطانييةكان و شارستانى لةئةوروثاى رِؤذئاوا
لةكؤتايى سةدةكانى ناوةرِاست سةريهةلَدا ,ئةويش لة ذيَر سيَبةرى نةبوونى هيَزى
سياسى مةركةزى يان بةمانايةكى تر ئانارشى. هيَزة سياسية دةسةلَات دارةكان هةموو جار
هةلَويَستيَكى دوو لايةنةيان بةرامبةر بة رِةوتى بازرطانى و بازرطانانةوة هةبووة.
لة لايةك بازرطانيان بة ثيَويست زانيوة و ثشتيوانيان ليَكردووة و بة ثيَضةوانةش لة
لايةكى تر هيَزى ئابوورى بازرطانى بةمةترسيةك بؤ خؤيان لة قةلةمداوة. هةر
لةمرِووةشةوة هةلَساون بةضاوديَرى كردن و كؤنترؤل كردن و تةنانةت هةنديَك جار
سةركووت كردنى كردارى بازرطانى و بازرطانان. بةلَام ثيَويستى بازرطانى ئةوةندة زةق
و طةورة بووة كةهةمووحكوومةتةكان جطة لة هؤزة وةحشى و بيَئاطاكان, بة جؤريَك لة
جؤرةكان لة طةلَياندا ئيشيان كردووة. لة رِاستيدا بازرطانى لة سةر بنةماى
ثيَويستييةكانى مرؤظةكان لةطةل يةكتر ثةيدا بووة و ثيَشكةوتووة هةر بؤيةش
بةرجةستةترين و طرنطترين رِوى ذيانى كؤمةلَايةتى مرؤظةكانة لة كؤمةلَطايةكى طةورةدا
.هةروةك"مؤنتيسكيؤ"بيرمةندى طةورةى سةدةى هةذدةهةم باسى دةكات, بازرطانى وادةكات
توندوو تيذى بؤهيَورى و نةرمنويَنى بطؤريَت و ئاشتى و برايةتى شويَنى ثةيوةنديية
دوذمنكارييةكان بطريَتةوة. بازرطانى ضارةسةرى دةمارطرذى و دادوةرى و ثيَشوةختةية,
بة شيَوةيةكى طشتى هةر شويَنيَك كةخؤو رِةوشتى نةرمى ليَبيَت ,بازرطانيش لة ويَية.
و هةر شويَنيَك بازرطانى ليَبيَت خؤو رِةوشتى مرؤظةكان تيَدا نةرمة.جيَى سةرسورِمان
نيية كةهةلَسوكةوتى ئيَمة بةبةراوردلةطةل جاران نةرمترة و توندو تيذيةكى كةمترى
ثيَوة ديارة. بازرطانى وايكردووة كةرِةفتارو فةرهةنطةجؤراوجؤرةكان تيَكةلَى يةكترى
بن و لَةطةل يةكتر بةراورد بكريَن. و ئةمةش بؤتةمايةى قازانج وبةرذةوةندى بؤطةلةجيا
جياكانى جيهان. "مؤنتيَسكيؤ" بة ليَكؤلَينةوةى ميَذووى كؤمةلَطا مرؤظييةكانى
ئةوروثا طةيشتؤتة ئةم ئةنجامةكة ئاشتى نيَوان نةتةوةكان ئةنجامى سروشتى كردارى
بازرطانييةوة دروست بووة. دروستكردنى ثيَويستى دولايةنة و خوملاندنى ميلةتةكان
لةطةل يةكتر , بةرذةونديةكان بةيةكةوة طرىّ دةدات و رِيَطر دةبيَت لة
بةردةوامدذايةتى و شةرِ. بازرطانى خالَى بةرامبةرى رِيَطرى و ضةتة و
دزيية.,هةربؤيةش لةهةرجيَيةك بازرطانى ثيَشكةوتوو بيَت , دزى تيَدا كةمتر بووة, و
هةر جيَيةك كةمرؤظةكان لة بازرطانى كردن بىَبةش بووبن ئةوا دزى تيَدا كةمتر بووة.



بنةماى بةهايى فةرهةنطى بازرطانى بريتيية لة رِيَكةوتنيَكى ئارةزوومةندانة يان
ئالوطؤرِيَكى ويستراو و ئةمةش بة تةواوى خالَى بةرامبةرى دزيية كةتيَدا ئيرادة و
ويستيَك زالَ دةبيَت بة سةر ويستى لايةنيَكى تر."مؤنتيسكيو" بة دروستى دركى بةم
رِاستية كردبوو كةئةو خةراث رِيَزطرتن لة ميَوان و دةسكراوةيى لة ثارةو سامان كة لة
نيَوان خةلَك دا هةية لة نيَو كؤمةلَطا تةندرووست و بازرطانى يان زؤر كةمترة.
وئةمةش رِاستيةكى مرؤظيية. بةلَام بابةتى هةرة طرنطتر ئةوةية كة رِيَزطرتن لة
ميَوان ودةستكراوةيى لة ثارةوسامان و هاوكارى يةكلايةنة بة بىَ ضاوةرِوانى ثاداشت
دانةوةبة بةهايةكى ئةخلاقيانة دادةنريَت, ئةو بةهايةى كة ثيَشكةوتنى فةرهةنطى
بازرطانى بة هةرِةشةيةك دادةنريَت بؤ سةر ئةو بةهاية. هةر كرداريَكى بازرطانى لة
سةر دوو بنةماى حيسابطةرى وثةسةندكردنة. ئةو شتانةى كة بازرطان وةريدةطريَت دةبيَت
زؤرتر بيَت لةو شتةى كة دةيدات وئةطةروا نةبيَت هزرى حيسابطةرى ئةمجؤرة كردارة قبول
ناكات , ئةمة شتيَكة كةهةر هزريَكى تةندرووست قبولى دةكات. بةلَام كيَشةكة ئةم كاتة
دةست ثيَدةكات كة بازرطانى و ئةم جؤرةحيساب كردنة كةثةيوةندى بةبازرطانى هةبىَ زالَ
بىَ بة سةرثةيوةندى نيَوان تاكةكانى كؤمةلَطا و لة ئةنجامدا هةنديَك بةهاى ئةخلاقة
وةك رِيَزطرتن لةميَوان و هاوكارى بىَبةرامبةر لةطةل يةكترو بة شيَوةيةكى طشتى ميهر
و خؤشةويستى يةكتر دةكةويَتة ذيَرثرسيار و لاواز دةبيَت , جطةلةوةش بة ثيَشظةضوونى
بازرطانى ئالوطؤرة شمةكيةكان لةناودةضن و شويَنى خؤيان بة ئالوطؤرى ناراستةوخؤ يان
بازرطانى دراوى دةطؤرِيَتةوة. زؤر سروشتيية كة لةم جؤرة ئالوطؤرانة كة رِؤلَى
بازرطان رؤليَكى طةورة وضارةنوسسازة.



هةلَسوكةوتى بازرطانيش بةشيَك لة كيَشة ئةخلاقيةكانى فةرهةنطى بازرطانيية.
"ئةرةستؤ" بةدةستهيَنانى مالَ و دارايى لة رِيَطةى بازرطانى كردنى بى كاريَكى
نادروست و هةر بؤيةش بة نادادثةروةرانةى دةزانى و مةحكوومى دةكرد. ثيَطةو
طوماناوى و بيَهيَزى بازرطان و سودى بازرطانى لة رِوانطةيةكى ئةخلاقى هيض كاتيَك
بة شيَوةيةكى جيددى نةخراية بةرباس و ليَكؤلينةوةى تيؤرى تا كاتى دروست بوونى هزرى
ئابوورى مؤديَرن.سةرِةرِاى ئةوةى كةكؤمةلَطاى مؤديَرن لة سةر بناغةى بازرطانى دروست
بووة بةلَام هيَشتا هةنديَك بيرمةند لةضاويَكى طومان و تةنانةت بة بيَرِيَزيشى
تةماشا دةكةن.لةرِاستيدا طشاطير بوونى فةرهةنطى بازرطانى لة بةر قازانجةكةى
بوو.ئادامسميت لةكتيَبة بة ناوبانطةكةى" سامانى نةتةوةكان" باسى ئةوة دةكات كةضؤن
زياد بوونى سامان لةكؤمةلطا بةندة بة سةر دابةش كردنى كار و ئةويش بة ثيَشظةضوونى
بازارةوة بةندة كة ئةويش هةر لة رِيَى بازرطانيةوة بةدةست دةكةويَت. زياد بوونى
خوشطوزةرانى طةلانيش لة رِوانطةى سميت هةروةكوو بيرمةندانى تر ثيَى واية ئابوورى
مؤديَرن لة رِيَطةىثيَشكةوتنى ثةيوةندية بازرطانييةكان نيوان كؤمةلطاكانةوة ثةيدا
دةبيَت هةر بؤيةش رِةتكردنةوةى بازرطانى وةكوو كرداريَكى دروست كةرى
هةذارى,كرداريكى نائةخلاقيانةية. بيرمةندةطةورةكانى وةك "جيَريَمى بتينطهام" و "
جؤن ستيوارت ميل" لة روانطةى سوودطةراييةوة (
utilitarism)
بةرطريان لةبازارى ئازاد كردووة و بةم شيَوةية بوونةتة رِيَخؤشكةريَك لةبةردةم
هاتنةكايةى ئةخلاقيانةى فةرهةنطى بازرطانى لة سةدةى نؤزدةهةمدا.ئةنجامةكانى بازارى
ئازاد ض لة بارةى دروست كردنى سامان وخوشطوزةرانى زياتر وض سةبارةت بة دروست كردنى
كردارى ئاشتيخوازانةى نيَوان نةتةوةكان ئاشكرا بوون. زانستى ئابوورى و ئةزموونى
سودبةخش بوونى بازارى ئازاد ئةم بابةتانةيان سةلماندووة , جا ضؤن بابةتى "ئةخلاق"
دةتوانىَ لة سةر هةلَويَستة رِةخنةطرانةى خؤى لة سةر بازارى ئازادبةردةوامبيَت؟
سودطةرايى وردة وردةبؤتة ئايدؤلؤذياى فةرمى لايةنطرانى بازارى ئازاد بةلام لة
رِاستيدا لة سةر بنةماى سودطةرايى ناتوانريَت بيردؤزيَكى ئةخلاقيانةى بةهيَز و
رِيَكو ثيَكبونيات بنريَت. بةها ئةخلاقيةكانى وةكوو ئازادى خؤى لةخؤيدا مان تايبةتى
خؤيان هةية و رِةسةنن وناتوانريَت تةنها لة رِوى ئةمئةنجامانةى كةدروست دةكةن ,
تةماشا بكريَن.



زياتكردنودروستكردنى سامانى زياتر و خوشطوزةرانى زياتر كةمكردن و لة ناوبردنى
هةذارى ئامانجيَكى ثيرؤز و طرنطة, بةلام بؤ طةيشتن بةم ئامانجانة نابىَ ثةنا ببةينة
رٍِيَطا و وةسيلةيةك و دةبىَ تةماشاى تيَضوونى طةيشتن بةم ئامانجانة و برِيارةكان
بكةين.هةنديَكلةطرنطترين رِةخنةطرانى "فةرهةنطى بازرطانى" ئةم باسة ديَنةكايةوة كة
ئيَمة كيَشةمان لةطةلَ زؤر بوونى سامان وخوشطوزةرانى نيية , تةنها كيَشمان لةطةل
ضؤنيةتى و شيَواى بةدةستهيَنانى ئةم ئامانجانةية.لةطةل ئةم تيَضونانةية كةكؤمةلطا
دةبىَ تةحةموليان بكات بؤ طةيشتن بةم ئامانجانة. و يةكيَك لةئةنجامةكان يان باشتر
بلَيَين تيَضوونةكانى زياد بوونى فةرهةنطى بازرطانى لةنيوان كؤمةلَطا جياوازةكان ,
لةناو ضوونى فةرهةنطةجؤراو جؤرةكان,يةكسان كردنى بةهاكان و رِةفتارةكان و
لةكؤتاييدا لةناو ضوونى فةرهةنطةكانة. هةرةوةكو ثيَشتر "مؤنتيسكيؤ" باسى ليَوة
كردبوو ثيَشكةوتنى بازرطانى كار دةكاتةخؤو رِةوشتى مرؤظةكان و هةروةها بةها
رِةفتارى مرؤظةكان وادةكات خؤو رةوشتى نةرم شويَنى توندوتيذى بطريَتةوة.بة
واتايةكىتر بازرطانى هةلَطرى جؤريَك لة ثةياميَكى كاريطةرى فةرهةنطية كةئةويش
بةيةكسان كدنى هةنديَك لة بةها طشتيةكانة.هةموو كؤمةلطا مرؤظيية جؤراوجؤرةكان كاتىَ
لة رِيَطةى بازرطانيةوة ثةيوةندى لةطةل يةكتر دةكةن , لة كردار وبة شيَوةيةكى
ويستراوهةنديَك بةهاى هاوبةشى طرنط لةطةل يةكتر دروست دةكةن كةبةنةبوونيان
بةردةوامبوونى بازرطانى مةحالة, ئةو خالَة هاوبةشانةبريتين لة مافى خاوةنداريَتى و
ئازادى ئالوطؤركردن ومسؤطةركردنى ئةنجامدانى رِيَكةوتنةكان, بة فةرمى ناسينى
بةرذةوةنديةهاوبةشةكان لة ئالوكؤرى ئارةزوومةندانة و..هتد كة كؤى طشتييان دةتوانيَت
رِيَساى طشتى بازرطانى ثيَك بهيَنيَت. لة رِاستيدا, لايةنة طرنطةكةى بة جيهانيبوونى
ئابوورى ,خؤى لةو رِيَسا كردارى و بةهاييةكان دةبينيَتةوة كةدةبنة ثالَثشتيَك بؤ
طؤرِانكارى لة فةرهةنطة ناوضةييةكان بؤ طونجانى زياتر لةطةل ئةو فةرهةنطانة لةطةل
فةرهةنطى بازرطانى. لة ذيَر سايةى طشتطير بوونى ئةم فةرهةنطةية كة نةوةك تةنها
ثيَشكةوتنى بازرطانى بةلكووثيَكةوة ذيانى ئاشتيانةى نيَوان كؤمةلَطاكان وشارستانيية
جؤراوجؤرةكانيش رِوودةدات. لةم رِوانطةيةدةتوانريَت تيَبينى ئةمة بكريَت كةبازرطانى
خؤى لة خؤيدا دةبيَتةئامرازيَكى ثةيوةندى طشتى طرنط و كاريطةر و فةرهةنطة
جياوازةكان ثيَكةوة دةبةستيَتةوة و ليَك نزيك دةكاتةوة. ثيَشكةوتنى تةكنؤلؤذياى
طةياندن لةطواستنةوة بطرة هةتاوةكوو ميدياكان و تةكنيكةكانى طةياندنى زانيارييةكان
, هةموويان ئامرازيَكى طرنطى بةرةوثيَشبردنىزانياريةكانن. بةلام هيض كاميان ناتوانن
ببن بةئالتةرناتيظبؤ بازرطانى.



رِةخنةطرانى فةرهةنطى بازرطانى بةطشتى و بةجيهانيبوون بة تايبةتى, جةخت لة سةر
ئةوخالَةدةكةن كة فةرهةنطة ناوضةييةكان ئةطةر نةثاريَزريَن, دةكةونة ذيَر مةترسى و
لةناوضوون. فةرهةنطى زالَى بازرطانى رِؤذئاوا لة سةرى هةموويانةوة فةرهةنطى ئةمريكى
لة رِيَطاى بة جيهانيبوونى ئابوورى, بةهاوكارى ميديا ثيَشكةوتووةكان , تةور لةرِةطو
ريشةى شوناسةفةرهةنطيةجؤراوجؤرةكان دةدةن, ئةطةر ئةم كردارة نةوةستيَنريَت ,دوور
نيية كةلةداهاتووةكى نزيكدا هةمووئةوفةرهةنطانة لةناوبضن.ئةم ئةم بؤضوونةلة دوو
لايةنةوة نادروست و بيَماناية: يةكةميان ئةوةيةكةفةرهةنطى بازرطانى تةنها هىى
رِؤذئاواو ئةمريكا نيية و دووةم ئةطةرى لةناوضوونى فةرهةنطى ناوضةيى و
نارِؤذئاواييةكان كة هيض بةلَطةيان بةدةستةوة نيية, زؤر ئةستةمة شارستانييةتيَك
هةبووبىَِ كةض جؤرة بازرطانييةتيَيا خودفةرهةنطيَكى بازرطانى تيَدا نةبيَت.بازرطانى
كردن كرداريَكى كؤنة كةبؤ هةزاران سالَ بةر لة ئيَستا دةطةريَتةوة كة بةهيض
سنووريَكى سنووريَكى جوطرافى و نةتةوةيى تايبةتى نابةستريَتةوة. فةرهةنطى بازرطانى
بةشيَكة لة فةرهةنطى طشتى مرؤظايةتى و تايبةت نيية نةتةوة ناوضةييةكى دياريكراو
وئةوةى لة ئةوروثاى سةردةمى نوىَ رِوويدا و سيستةمى ئابوورى نويَى ليَكةوتةوة لة
ئةنجامى زالَبوونى ثةيوةنديية بازرطانييةكان بوو كةبالَى بةسةر هةموولايةنةكانى
ذيانى ئابووريدا كيَشابوو لةو ناوضةيةى جيهاندا. سيستةمى ئابوورى مؤديَرنيان
سةرمايةدارى لةرِةضةلَةكدا دياردةيةكى نوىَ نيية, بةلَكوو لةشيَوة و شيَوازدا
نويَية. بةواتايةكى تر, ثةيوةندية بازرطانييةكان لةهةموو كات و ساتيَكدا و لة
هةمووشويَنيَكدا هةبووة. بةلَام لة كؤمةلَطا نةريتيةكاندا ثةراويَزكرابوو.
تايبةتمةندى كؤمةلَطا مؤديَرنةكان تةنها طؤرِينى ثيَطةى بازرطانيية لة ثةراويَزةوة
بؤ شويَنيَكى طرنط و سروشتييةكةى.هؤى ئةوةى كةثةيوةندييةبازرطانييةكان بةمئاسانيية
لةهةموودونيا ثيَشدةكةون و دةبنةثةيوةنديةكى سةرةكى و زالَ, لةورِاستيةدا خؤى
دةبينيَتةوة كة هةمووفةرهةنطةكانى جيهان كةم تا ؤر لةطةلفةرهةنطىبازرطانيدان.ئةطةر
وانةبا بة جيهانيبوونى ئابوورى تووشى كؤشثى طةورةدةبوو .ئةوشتةى كةلة رِؤذئاوا
رِوويدا, خولَقاندنى بازرطانى و فةرهةنطى بازرطانى نةبوو, بةلكووبةرزكردنى بوو
تاوةكوو بطاتة ئاستى سيستةمى ئابوورى زالَ. ئةطةر قبول بكةين كةفةرهةنطى بازرطانى
كةم يان زؤر لة هةموو فةرهةنطةكان دا هةية, نيطةرانى لةناوضوونى فةرهةنطة
ناوضةييةكان بة هؤى فةرهةنطى بازرطانى رِؤذئاواييةوة ثوضةل َ دةبيَتةوة.
مؤديَرنترين ثةيوةنديية بازرطانييةكان لة هةنديَككؤمةلَطاى وةكوو هؤنط كؤنط و
سةنطاثورو ذاثؤنداية,بةلام كةس ناتوانريَت بلَيَت كة فةرهةنطةكةيان لةناوضووة يان
لةمةترسى داية. بيَطوومان هةندىَ فةرهةنطى هةدىَ فةرهةنطى رِةفتارى رِؤذئاوايى
هاتؤتةناو ئةم كؤمةلَطايانة و كاريطةريان تيَ كردووة, بةلَام طومان دةوةدا نيية
كةئةم كاريطةرييةيةكلايةنةنيية و كؤمةلطا رِذئاواييةكانيش كةوتوونةتة ذيَر كاريطةرى
فةرهةنطةكانى تر. هةروةك هةنديَك جار بةطالَتة دةليَن ذمارةى ريِستوورانىة ضينى و
عةرةب وايتالى لة ثاريسدا لة ذمارةى مةكدؤنالَدةكان زياترن .رِوون وئاشكراية كة
ثيَشكةوتنى ئابوورى , طشتطيرى فةرهةنطى بازرطانى لةهةموولايةنةكانى ذياى
كؤمةلايةتى هةنديَكطؤرانكارى فةرهةنطى لة كؤمةلَطا جا ض رِؤذئاوايى بن يان ئةوى تر
رِوودةدةن.فةرهةنطى كوردى ئيَستا بيَطومان جياوازةلةطةل فةرهةنطى كوردى 200 سالَ
ثيَش, رِاستةكة فةرهةنطى بازرطانى زالَ بووةبة سةرى , بةلَام شوناسى كوردستان
هيَشتاش وةكخؤى بة هيَزة و جياوازة لةطةل فةرهةنطةكانى تر. بةواتايةكى تر: دروست
بوونى لايةنةهاوبةشةكانى ذيانى كؤمةلًايةتى لة نيَوان كؤمةلَطا جياوازةكان نةتةنها
نابيَتى هؤى لةناوضوونى شوناسى فةرهةنطى بةلَكووناساندن و ثةيوةندى بةردةماميان
لةطةل يةكتر دةبيَتة هؤى دةولَةمةند بوونى فةرهةنطةكانيان.